दशमहाविद्या ही तंत्रशास्त्रातील अत्यंत महत्त्वाची संकल्पना आहे. ती देवीच्या दहा प्रमुख शक्तींचे प्रतिनिधित्व करते आणि त्यांच्या उपासनेला अत्यधिक महत्त्व आहे. या दहा महाविद्या म्हणजे शक्तीच्या विविध रूपांचे प्रतीक आहेत, आणि त्यांच्या उपासनेमुळे भक्ताला ज्ञान, शक्ती, आणि आत्मोन्नतीचा अनुभव येतो. दशमहाविद्या या आदिशक्ती देवीचे विविध रूप असून प्रत्येक विद्या काही विशिष्ट शक्ती व गुणांचे प्रतिनिधित्व करते.
दशमहाविद्या या पुढीलप्रमाणे आहेत:
- काली – काळाची देवता, विनाश व पुनर्जन्माचे प्रतीक.
- तारा – ती भयातून मुक्त करणारी देवता आहे.
- त्रिपुरसुंदरी (ललिता) – सौंदर्य व ऐश्वर्याची देवता.
- भुवनेश्वरी – सृष्टीची देवी, सर्व चराचरात तिचा निवास आहे.
- छिन्नमस्ता – ती आत्मत्यागाची आणि बलिदानाची देवी आहे.
- भैरवी – तिला क्रोध आणि युद्धाची देवी मानले जाते.
- धूमावती – धुम्ररूपा, विधवेचे आणि शोकाचे प्रतीक.
- बगला मुखी – तिला शत्रूंवर विजय मिळविण्याची देवता मानले जाते.
- मातंगी – विद्या व कला यांची देवी.
- कमला – ही लक्ष्मीचे रूप असून ती संपत्ती आणि समृद्धीची देवी आहे.
प्रत्येक महाविद्या तिच्या विशिष्ट स्वरूपात साधकाला साधना आणि उपासनेतून वेगळ्या प्रकारे लाभ देते. तंत्रामध्ये या देवींच्या उपासनेचे अत्यंत महत्त्व आहे, विशेषत: ज्योतिष, मंत्र, यंत्र आणि तांत्रिक साधनांमध्ये यांची उपासना केली जाते.
