मुलांशी काय बोलायचं? भाग १ लेखक चेतन एरंडे

 मुलांशी काय बोलायचं? भाग १

मला आठवतंय मी होमस्कुलिंग म्हणजे काय? या विषयांवर बोलण्यासाठी एका पालक गटाच्या कार्यक्रमाला गेलो होतो. तिथे मला एका पालकांनी विचारलेला प्रश्न आश्चर्यचकित करणारा होता. तो म्हणजे "होमस्कुलिंग करता म्हणजे तुमचं मूल सारखं तुमच्या डोळ्यासमोर असणार. मग तुम्हाला ते "इरिटेट" होत नाही का? सारखं त्याच्याशी बोलत राहण्याचा कंटाळा येत नाही का? आमचं मूल सुट्टीच्या दिवशी घरी असलं तरी त्याच्याशी सारखं काय बोलायचं हा प्रश्न पडतो? मग तुम्ही नक्की बोलता तरी काय?"

त्यावेळी मी या प्रश्नाला फक्त हसून उत्तर दिलं!

आपल्या मुलाशी काय बोलायचं, असा प्रश्न पालकांना पडत असेल का? हा विचार मनात तेव्हापासून घोळत असताना मला काही दिवसांपूर्वी रिबेका रोलंड यांनी लिहिलेल्या "थी आर्ट ऑफ टॉकिंग विथ चिल्ड्रेन" या नावाच्या एका पुस्तकाविषयी कळलं. मी हे पुस्तक पूर्ण वाचलेलं नसलं तरी या पुस्तकात मुलांशी काय बोलावं याविषयीच्या टिप्स मला वाचायला मिळाल्या, त्या सोप्या करून इथे मांडायचा मी प्रयत्न करतोय.

१. तू मला काय शिकवशील? या वाक्याने मुलांशी संवादाला सुरुवात करू मुलांना "शिकवण्यासाठी" त्यांच्याशी केलेल्या संवादापेक्षा, मुलांकडून "शिकण्याच्या" इच्छेने केलेला संवाद हा अधिक प्रभावी असतो.

आपण पूर्वी मुलांकडून शिकायच्या गोष्टींची यादी तयार करून तसा एखादा समर कॅम्प घेण्याचा विचार केला होता. गंमत म्हणजे या लेखिकेने सुद्धा "चल, मी तुला शिकवतो यापेक्षा तू मला काय शिकवशील" या वाक्याने संवाद कसा मस्त बहरतो, हेच सुचवले आहे! म्हणजे या दिवाळीत आपण असा प्रयोग करून बघायला हरकत नाही!

२. तू आणि मी चिडल्यावर घाबरल्यावर, दुःखी असू तर किंवा कुणाकडून दुखावले असू तर आपण कसे रिऍक्ट होतो? या विषयावर आपण गप्पा मारू शकतो. गप्पा मारता मारता अशा वेळी आपल्या भावनांवर नियंत्रण ठेवत आपला राग, आनंद, दुःख, भीती कशी व्यक्त करायची याच्या टिप्स आपण शेअर करू शकतो.

३. तुला अशी एखादी गोष्ट आठवतेय जी करताना तुझ्या मनात प्रचंड भीती होती, अस्वस्थता होती तरीही ती गोष्ट तू केलीस? तेव्हा तुला कसं वाटलं?

हे बोलता बोलता भीती आणि त्या अनुषंगाने एकीकडे धोकादायक कृत्य तर करायचं नाही पण दुसरीकडे भीतीमुळे मागं राहून संधीही घालवायची नाही, हे कसं जमवायचं हे उदाहरणांतून मुलांना सांगत आपण संवाद वाढवू शकतो. मग त्यात हेल्मेट घालणे असेल, गिर्यारोहण असेल किंवा मग बेफिकीरपणे रस्त्यावर सायकल, गाडी चालवणं असे, अशा विषयांवर गप्पा होऊ शकतात.

४. अशी कुठली ऍक्टिव्हिटी आहे जी करताना तुला स्ट्रेस तर येतो पण मजा पण येते ?

हे बोलता बोलता आपण स्ट्रेस ही काही दरवेळी वाईटच गोष्ट असते असं नाही तर स्ट्रेस घेतल्याने आपण दोन पावलं पुढं देखील कसं जाऊ शकतो? हे सांगू शकतो. तसेच कष्ट घेणं ही काही वाईट किंवा कमी पणाची गोष्ट नाहीये, उलट अनेकदा कष्ट आपल्या प्रगतीसाठी कसे गरजेचे असते हेही सांगू शकतो.

५. तुला सगळ्यात जास्त सुरक्षित कधी वाटतं आणि का?

मला माहिती नाहीये आपण कितीवेळा या विषयवार आजपर्यंत मुलांशी बोलले असू. पण मला वाटतं की हा अत्यंत महत्वाचा प्रश्न आहे. मूल जेव्हा बोलण्याच्या मनस्थितीत असेल, आजूबाजूला योग्य वातावरण असेल तेव्हा हा प्रश्न आपण विचारून बघितलाच पाहिजे! याचे फायदे काय आहेत? हे मी सांगण्याची गरज नसावी!!

पुढचे पाच मुद्दे पुढच्या भागात..

महत्वाचे: अशा प्रकारे संवाद करत असताना, घरातील वातावरण, मुलाचा आणि आपला मड या अत्यंत महत्वाच्या गोष्टी आहेत. त्यामुळे मुलांशी संवाद सुरु करण्याआधी मुलाला कंफर्टेबल वाटेल असं वातावरण तयार करण्यावर भर दिला पाहिजे नाहीतर हा संवाद "बॅकफायर" होऊ शकतो!!

क्रमशः

चेतन एरंडे

selfstudy-8

 या लेखमालेतील हा शेवटचा लेख. आपण यापूर्वी आपल्या मेंदूचे आणि चेतासंस्थेचे काम कसे चालले हे पाहिले. चेतातंतूंवरील मेदाच्या थराचे महत्व ओळखले. मागील काही लेखांत आपण विज्ञान, समाजशास्त्रे, गणित या विषयांचा अभ्यास कसा करायचा हे पाहिले. या लेखात भाषा विषयाचा अभ्यास कसा करायचा हे पाहू. 

आपल्यापैकी अनेकांना इंग्रजी ही भाषा कठीण वाटते. बोली इंग्रजी भाषा शिकविण्याचे वर्ग भरपूर पैसे कमावतात. माझी इंग्रजी भाषा नानावीपर्यंत कच्ची होती. पण आमच्या मुख्याध्यापकांनी (सामंतसर - मो.ह.विद्यालय ठाणे) आम्हाला भाषा शिकण्याची एक युक्ती सांगितली. त्यामुळे माझी इंग्रजी चांगली झाली.  कोणतीही भाषा शिकायची असेल तर तुमचे विचार त्या भाषेतून आले पाहिजेत. मराठीतून विचार करून त्याचे इंग्रजी अथवा अन्य भाषांत रूपांतर करून तुम्ही बोललात तर त्या भाषेवर प्रभुत्व येणार नाही. यासाठी रोज एक पान त्या भाषेत निबंध लिहिणे आवश्यक आहे. या निबंधाचा विषय कोणताही असावा. त्या दिवशी तुमच्या डोक्यात येईल तो विषय. हा निबंध लिहून झाला की इंग्रजी येत असलेल्या कोणत्याही व्यक्तीकडून तपासून घ्यावा. मात्र कोणत्याही विषयाच्या शिक्षकाकडून नको. बहुसंख्य शिक्षकांना चुका काढून विद्यार्थ्यांचा आत्मविश्वास खच्ची करण्याची सवय असते. म्हणून शिक्षक नकोत. घरातील अथवा ओळखीची कोणीही व्यक्ती, जी ढोबळ चुका प्रेमाने दाखवू शकेल अश्या व्यक्तीकडून हा निबंध तपासून घ्यावा. रोज असा एक निबंध लिहिला की काही महिन्यात आपण निबंध लिहिण्यास बसलो की आपले विचार त्या त्या भाषेत सुरु होऊ लागतील.  इंग्रजी पुस्तक वाचणे अथवा दिवसातून काही वेळ इंग्रजी बोलणे यापेक्षा ही पद्धत मला सुटसुटीत वाटते. 

मी गेले काही दिवस ही लेखमाला लिहितो आहे. आपल्या पाल्यांवर विश्वास ठेवणे हे प्रथम आवश्यक आहे. कोचिंग क्लासचे शिक्षक कदाचित विद्यार्थ्यांकडून या वर्षीचा अभ्यास करून घेतील ही, पण त्यातून आपल्या पाल्याचा आत्मविश्वास कसा जागृत होणार? पुढे तो जेव्हा व्यवसायात/नोकरीत पाऊल ठेवेल तेव्हा त्याला येणाऱ्या समस्या त्यालाच सोडवायच्या आहेत. तेथे कोठलाही कोचिंग क्लास नसेल. या समस्या सोडविण्यासाठी त्याचा आत्मविवास जागृत असायला हवा. आणि त्याच्यात आत्मविश्वास जागृत करण्याचे काम तो लहान असतानाच - त्याच्या संस्कारक्षम वयातच व्हायला हवे. कोचिंग क्लासला न जाता कदाचित त्याला आज थोडे कमी मार्क्स मिळतील. पण मिळवलेले मार्क्स 'त्याचे' असतील त्याने परिश्रमाने मिळविलेले असतील. हे मार्क्सच त्याला आत्मविश्वास देतील. 

पालकांनो, विचार करा. आपल्या मुलांना भविष्यात या जगात वावरताना आत्मविश्वास देणे हे आपले कर्तव्य आहे.  आपणास काही शंका असतील, भविष्यातही काही मदत लागली तर माझ्याशी संपर्क साधण्यास संकोच करू नका. ही लेखमाला मी येथेच संपवितो. 

selfstudy-7

 या पूर्वी आपण या लेखमालेत चेतासंस्थेचे - अर्थात मेंदूचे काम कसे चालते याचा थोडक्यात आढावा घेतला. चेतासंस्थेला अधिक सुदृढ बनविण्यासाठी - मेंदूने आपले कां अधिक चांगल्या पद्धतीने करण्यासाठी आपल्या खाण्यात कोणते पदार्थ असले पाहिजेत आणि कोणते पदार्थ टाळले पाहिजेत हेही आपण पाहिले. मागील लेखात विज्ञान आणि समाजशास्त्रे यांचा अभ्यास करण्याची पद्धतही पाहिली. आता या लेखात गणित या विषयाचा अभ्यास कसा करायचा हे पाहू. 

शाळेत  अभ्यासाला गणिताचे पाठ्यपुस्तक लावलेले असते. आपण selfstudy करताना हे पाठयपुस्तक हाच आपला मुख्य resource आहे. पाठ्यपुस्तकात प्रत्येक विभागाला सुरुवात होताना काही गणिते सोडवून दाखवलेली असतात. ही सोडवून दाखवलेली गणिते प्रथम नीट वाचावी. त्यातील प्रत्येक पायरी (step) नीट समजून घ्यावी. त्यामागील logic समजून घ्यावे. जर एखाद्या step मागील logic समजले नसेल तर ते शिक्षकांकडून/मित्रांकडून अथवा पालकांकडून समजून घ्यावे. नंतर हेच पुस्तकात सोडवून दाखविलेले गणित पुस्तक बंद करून सोडवावे. जर सोडविता आले नाही तर परत पुस्तक उघडून आपण कोठे चुकलो ते पाहावे. नंतर परत पुस्तक बंद करून ते गणित पहिल्यापासून सोडवावे. 

हे झाल्यावर त्या विभागाखाली आपल्याला सोडविण्यासाठी जी गणिते दिलेली असतात ती १,३,६,९...अशा क्रमाने सोडवावीत. शिक्षकांकडून तपासून घ्यावीत. नंतर तीन-चार दिवसांनी २,४,७,१०.. अशा क्रमाने सोडवावीत. आणखी ३-४ दिवसांनी ५,८,११.. अशा क्रमाने सोडवावीत. आपण हे पाहिले की चेतासंस्थेतील ती गणिते सोडविण्याचे विद्युत मंडल तीच कृती परत ३-४ दिवसांनी केली तर अधिक कार्यक्षम होते. पण तीच कृती लगेच अनेक वेळा केली तर ते मंडल फार कार्यक्षम होणार नाही. म्हणून गणिताच्या धड्याखालील प्रश्न या पद्धतीने सोडवावेत. हीच पद्धत अन्य विषयांखाली दिलेले प्रश्न सोडवितानाही वापरता येते. 

उजळणी हा गणिताचा प्राण आहे. त्यामुळे मागील वर्षांच्या प्रश्नपत्रिका मिळवता आल्या तर त्या सोडवाव्या. अन्य काही प्रकाशकांनी काढलेल्या पुस्तकातील गणिते सोडवावी. 

पुढील लेखात आपण भाषा विषयाचा अभ्यास कसा करावा हे बघणार आहोत. 

Selfstudy-6

 मागील काही भागांत भागात आपण मेंदूचे आणि चेतासंस्थेचे काम कसे चालते हे पाहिले. चेतासंस्थेतील संदेशांचे आदान-प्रदान वेगाने आणि सामर्थ्यशाली व्हावे म्हणून चेचेतातंतूंवरील  मेदाचा थर जाड बनवावा लागतो. यासाठी आपल्या आहारात कोणते पदार्थ असावेत हे आपण मागील भागात पाहिले. आता आपण मिळविलेल्या ज्ञानाचा  उपयोग करून मेंदूची ही अवाढव्य आणि गुंतागुंतीची व्यवस्था आपल्या कामाला कशी लावायची हे पाहू. 

आपल्या लक्षात राहाते 

१०% वाचलेले 

२०% ऐकलेले 

५०% ऐकलेले आणि पाहिलेले 

७०% एकमेकांसोबत चर्चा केलेले 

९५% दुसऱ्यांना शिकविलेले 

याचाच अर्थ शाळेत मुले शिक्षकांचे ऐकतात, शिक्षक फळ्यावर काही लिहितात तेव्हा त्यांच्या जास्तीतजास्त ५०% लक्षात राहते. 

जेव्हा ते त्यासंबंधी youtube वर बघतात तेव्हाही केवळ ५०% लक्षात राहते.

मात्र या संबंधी ते मित्रमंडळींशी काही बोलतात तेव्हा ७०% लक्षात राहाते 

आणि जर त्यांनी अन्य मित्राना शिकवले तर ९५% लक्षात राहते. 

मग या माहितीचा आपण उपयोग करून घेऊ शकतो का?

जर आसपास राहणाऱ्या मित्राचा ग्रुप असेल आणि त्यांनी एकमेकांना एखाद्या विषयातील धडे शिकविले तर  चांगले लक्षात राहील, तसेच या गटात आपापसात चर्चा झाल्यामुळे सर्वांच्या किमान ७०% लक्षात राहील. 

विशेषतः ही पद्धत विज्ञान आणि इतिहास या विषयात खूप उपयोगी ठरते हा अनुभव आहे. चार पाच मित्रांचा गट करावा. प्रत्येकाने काही धडे वाटून घ्यावेत. विज्ञानाचा/इतिहासाचा  धडा पुस्तकातून नीट समजावून घेतला, त्या संबंधी अधिक माहिती youtube वरून मिळविली. नंतर त्याचे एक powerpoint presentation करून अथवा अन्य मार्गांनी आपल्या गटातील बाकीच्या मित्रांना हा धडा शिकवावा. नंतर त्यावर चर्चा घडवून आणावी. यामुळे तो धडा शिकविणाऱ्या विद्यार्थ्यांचा त्या बाबत खोलवर अभ्यास होईल, ९५% लक्षात राहील. त्यावरील चर्चेने गटामधील बाकीच्या विद्यार्थ्यांच्याही ७०% लक्षात राहील. भूगोल शिकतानाही या पद्धतीचा उपयोग होऊ शकेल. या पद्धतीत मित्रमंडळींच्या सहवासात खेळीमेळीने ही चर्चा झाल्याने मनही प्रसन्न राहाते, कंटाळा येत नाही. 

पुढील भागात आपण गणित आणि विविध भाषा कशा शिकाव्यात याबद्दल विचार करू. 

संतोष कारखानीस ठाणे

#selfstudy