तत्वज्ञानाचा अभ्यास करताना अपरिहार्यपणे एक मुद्दा पुढे येतो. तो तत्वज्ञानात Problem of Evil या नावाने ओळखला जातो. परमेश्वराची व्याख्या करताना तो सर्वज्ञ (Omniacient), सर्वशक्तिमान (Omnipotent) , सार्वकालिक (Omnivorous) , आणि चराचरात सामावलेला (Omnopresent) अशी केली जाते. मग असा सर्वशक्तिमान परमेश्वर जगात असताना जगावर, माणसांवर संकटे येतातच कशी हा प्रश्न अनेकवेळा सर्वसामान्य माणसाला पडतो. पाश्चात्य धर्मकल्पनांनुसार (Abrahamic religions) परमेश्वरासारखाच एक सैतान आहे अशी कल्पना करून या प्रश्नाला उत्तर देण्याचा प्रयत्न केला जातो. तरीही सर्वशक्तिमान परमेश्वर या सैतानाला काबूत का आणू शकत नाही हा प्रश्न उरतोच.
मानवाच्या आदिम अवस्थेत मानवाला सर्वशक्तिमान परमेश्वराची कल्पना सुचली असावी. हा परमेश्वर माणसासारखाच असून प्रसन्न झाल्यास आपले संरक्षण करेल, इच्छापूर्ती करेल, रागावल्यास संकटे निर्माण करेल अशी कल्पना मानवाने केली असावी. अधिक प्रगती झाल्यावर मानवाने या परमेश्वराला दयाळूपणा जोडला असावा. मग सर्वशक्तिमान आणि दयाळू परमेश्वर असतानाही जगावर आणि आपल्यावर संकटे का येतात अशी शंका निर्माण झाली असणार. पाश्चात्य कल्पनांनुसार या परमेश्वराला तुम्ही शरण जाणे आवश्यक आहे. मगच तो तुमचे संरक्षण करेल.
भारतीय भूमीत मात्र या Problem of Evil ला वेगळे उत्तर शोधले गेले. येथे या प्रश्नाच्या उत्तरासाठी कर्मसिद्धांत मांडला गेला. परमेश्वर सर्वशक्तिमान आहे. पण तुम्ही चांगली/वाईट कर्मे केली असतील तर त्यांची फळे तुम्हाला कधीनाकधी भोगावीच लागतील असे हा कर्मसिद्धांत सांगतो. चार्वाक सोडता भारतीय भूमीत जन्मलेल्या सर्व धर्मानी/दर्शनांनी ही कर्मसिद्धांताची कल्पना कोणत्या ना कोणत्या मार्गाने उचलून धरली आहे. शून्यवाद स्वीकारलेल्या बौद्ध धर्मानेही ही कर्मसिद्धान्ताची कल्पना प्रतीत्यसमुत्पादात संख्ररा (संस्कार) या नावाने स्वीकारली आहे.
मात्र ही कर्मसिद्धान्ताची संकल्पना स्वीकारतानाही एक अडचण निर्माण होते. जीवाच्या जन्माचे कारण मागील कर्मांची फळे भोगणे हे आहे असे सांगितले जाते. जीव कर्माची फळे भोगताना अज्ञानामुळे नवी कर्मे निर्माण करतो आणि ही साखळी चालू राहते असे कर्मसिद्धांत मानतो. जरी कर्मसिद्धांताच्या साखळीची कल्पना मान्य केली तरी ही साखळी मुळात सुरूच का झाली हा प्रश्न उभा राहतो. कर्मसिद्धांतावरील हाच मुख्य आक्षेप आहे.
कर्मसिद्धान्ताची संकल्पना समजावून घेताना 'माया' ही संकल्पनाही समजावून घेणे अपरिहार्य ठरते. माया ही ब्रह्माची शक्ती आहे हे आपण या आधीच्या लेखात पहिले आहे. सर्व विश्व ब्रह्मस्वरूप आहे, मायेच्या आवरणामुळे ते आपल्याला भासमान होते. आपले मायेसंबंधीचे अज्ञान दूर झाले की ब्रह्म प्रकट होते. स्थल आणि काल हे मायेचे क्षेत्र आहे. विश्वाच्या आरंभापूर्वी काल नव्हता तसेच स्थल (Space) नव्हते. त्यामुळे तेव्हा मायेचे अस्तित्व नव्हते. मात्र ब्रह्माचे होते. कार्यकारणभाव हा कालावर अवलंबून असतो. कारण आधी घडावे लागते, मगच कार्य होते. म्हणजेच कार्यकारणभाव हे मायेचे क्षेत्र आहे. कर्म आधी घडावे लागते, त्याची फळे नंतर मिळतात. अर्थात कर्मसिद्धांत हा मायेच्या क्षेत्रात येतो.
माया ही अज्ञानरूपात आहे. ब्रह्माच्या अज्ञानात मायेचा जन्म आहे. कोणत्याही अज्ञानाला आरंभ नसतो. अंत असू शकतो. उदाहरणार्थ मला रशियन भाषेचे ज्ञान नाही. 'कधीपासून मला रशियन भाषेचे ज्ञान नाही?' असा प्रश्न उद्भवत नाही. माझ्या या अज्ञानाला आरंभ नाही. परंतु अंत असू शकतो. मी रशियन शिकल्यास या अज्ञानाचा अंत होईल. तद्वतच अज्ञानारुपी मायेत जन्म झालेल्या आपल्या कर्मसाखळीला आरंभ नाही. परंतु अंत असू शकतो. आपल्याला मायेचे खरे स्वरूप कळल्यास या अज्ञानाचा अंत होईल. आपली कर्मसाखळी तुटून आपण मुक्त होऊ.
आपल्या सर्वांना मायेच्या स्वरूपाचा बोध व्हावा आणि आपली कर्मसाखळी तुटून आपण मुक्त व्हावे ही शुभेच्छा.
मानवाच्या आदिम अवस्थेत मानवाला सर्वशक्तिमान परमेश्वराची कल्पना सुचली असावी. हा परमेश्वर माणसासारखाच असून प्रसन्न झाल्यास आपले संरक्षण करेल, इच्छापूर्ती करेल, रागावल्यास संकटे निर्माण करेल अशी कल्पना मानवाने केली असावी. अधिक प्रगती झाल्यावर मानवाने या परमेश्वराला दयाळूपणा जोडला असावा. मग सर्वशक्तिमान आणि दयाळू परमेश्वर असतानाही जगावर आणि आपल्यावर संकटे का येतात अशी शंका निर्माण झाली असणार. पाश्चात्य कल्पनांनुसार या परमेश्वराला तुम्ही शरण जाणे आवश्यक आहे. मगच तो तुमचे संरक्षण करेल.
भारतीय भूमीत मात्र या Problem of Evil ला वेगळे उत्तर शोधले गेले. येथे या प्रश्नाच्या उत्तरासाठी कर्मसिद्धांत मांडला गेला. परमेश्वर सर्वशक्तिमान आहे. पण तुम्ही चांगली/वाईट कर्मे केली असतील तर त्यांची फळे तुम्हाला कधीनाकधी भोगावीच लागतील असे हा कर्मसिद्धांत सांगतो. चार्वाक सोडता भारतीय भूमीत जन्मलेल्या सर्व धर्मानी/दर्शनांनी ही कर्मसिद्धांताची कल्पना कोणत्या ना कोणत्या मार्गाने उचलून धरली आहे. शून्यवाद स्वीकारलेल्या बौद्ध धर्मानेही ही कर्मसिद्धान्ताची कल्पना प्रतीत्यसमुत्पादात संख्ररा (संस्कार) या नावाने स्वीकारली आहे.
मात्र ही कर्मसिद्धान्ताची संकल्पना स्वीकारतानाही एक अडचण निर्माण होते. जीवाच्या जन्माचे कारण मागील कर्मांची फळे भोगणे हे आहे असे सांगितले जाते. जीव कर्माची फळे भोगताना अज्ञानामुळे नवी कर्मे निर्माण करतो आणि ही साखळी चालू राहते असे कर्मसिद्धांत मानतो. जरी कर्मसिद्धांताच्या साखळीची कल्पना मान्य केली तरी ही साखळी मुळात सुरूच का झाली हा प्रश्न उभा राहतो. कर्मसिद्धांतावरील हाच मुख्य आक्षेप आहे.
कर्मसिद्धान्ताची संकल्पना समजावून घेताना 'माया' ही संकल्पनाही समजावून घेणे अपरिहार्य ठरते. माया ही ब्रह्माची शक्ती आहे हे आपण या आधीच्या लेखात पहिले आहे. सर्व विश्व ब्रह्मस्वरूप आहे, मायेच्या आवरणामुळे ते आपल्याला भासमान होते. आपले मायेसंबंधीचे अज्ञान दूर झाले की ब्रह्म प्रकट होते. स्थल आणि काल हे मायेचे क्षेत्र आहे. विश्वाच्या आरंभापूर्वी काल नव्हता तसेच स्थल (Space) नव्हते. त्यामुळे तेव्हा मायेचे अस्तित्व नव्हते. मात्र ब्रह्माचे होते. कार्यकारणभाव हा कालावर अवलंबून असतो. कारण आधी घडावे लागते, मगच कार्य होते. म्हणजेच कार्यकारणभाव हे मायेचे क्षेत्र आहे. कर्म आधी घडावे लागते, त्याची फळे नंतर मिळतात. अर्थात कर्मसिद्धांत हा मायेच्या क्षेत्रात येतो.
माया ही अज्ञानरूपात आहे. ब्रह्माच्या अज्ञानात मायेचा जन्म आहे. कोणत्याही अज्ञानाला आरंभ नसतो. अंत असू शकतो. उदाहरणार्थ मला रशियन भाषेचे ज्ञान नाही. 'कधीपासून मला रशियन भाषेचे ज्ञान नाही?' असा प्रश्न उद्भवत नाही. माझ्या या अज्ञानाला आरंभ नाही. परंतु अंत असू शकतो. मी रशियन शिकल्यास या अज्ञानाचा अंत होईल. तद्वतच अज्ञानारुपी मायेत जन्म झालेल्या आपल्या कर्मसाखळीला आरंभ नाही. परंतु अंत असू शकतो. आपल्याला मायेचे खरे स्वरूप कळल्यास या अज्ञानाचा अंत होईल. आपली कर्मसाखळी तुटून आपण मुक्त होऊ.
आपल्या सर्वांना मायेच्या स्वरूपाचा बोध व्हावा आणि आपली कर्मसाखळी तुटून आपण मुक्त व्हावे ही शुभेच्छा.
No comments:
Post a Comment