मंत्रपुष्पांजली

 *मंत्र पुष्पांजली बद्दल थोडंसं -*

*भारतीय इतिहासात अयोध्येचा एक राजा खणिनेत्र होऊन गेला. हा राजा प्रजेवर अत्याचार करत असे , म्हणून एक दिवस प्रजेने राजाला राजपदावरून बेदखल केलं.*

*राजाची हकालपट्टी करणारी प्रजा हे एक विलक्षण उदाहरण इथे सापडतं.* 

*खणिनेत्राला पायउतार करून त्याचा मुलगा खाणिनेत्राला राजा बनवले व सुयोग्य कारभार करण्यासाठी अनेक अटी प्रजेनी घालून दिल्या. वडिलांनी शेजारी राज्यांशी शत्रुत्व पत्करल्यामुळे खाणिनेत्राला वारंवार आक्रमणांच्या संकटाला तोंड द्यावे लागले. पण प्रजेच्या भक्कम पाठिंब्याने तो विजयी झाला आणि त्याने चांगले राज्य केले.*

*या खाणिनेत्राचा मुलगा आविक्षित प्रजाहित रक्षक राजा होता. या आविक्षिताचा मुलगा मरुत्त.*

*“आविक्षितस्य कामप्रे” —- मधला हा आविक्षित* 

*“मरुत्तस्यावसनगृहे” —- मधला हा मरुत्त*

*हा मरुत्त चक्रवर्ती राजा झाला. त्याच्या गौरवासाठी रचली गेलेली ही मंत्रपुष्पांजली होय.*

*भारतात अनेक चक्रवर्ती राजे झाले मग या मरुत्ताचं वैशिष्टय काय ?*

*त्यानी प्रजेसाठी खूप अडचणींना तोंड देत एक मोठ्ठ यज्ञ केला.*

*यज्ञ म्हणजे अनेकांच्या भल्यासाठी केलेलं प्रोजेक्ट.*

*यज्ञकुंड , समिधा, धूर , मंत्रोच्चार ही कर्मकांडाची अर्थहीन प्रतीकं फक्त आता उरली आहेत, आणि मूळ यज्ञ संकल्पना लोप पावली आहे हा खेदाचा विषय आहे.*

*यज्ञ म्हणजे असं मोठं कर्म ज्यात अनेक लोकांचा सहयोग घेऊन एक टीम बनते. या टीम मधले सहयोगी हे विविध विषयांचे जाणकार,तज्ञ,कामगार असतात त्यांना “ऋत्विक” म्हणतात. या टीमच्या लीडरला “होता” म्हणतात. हे सगळे मिळून एकत्र येऊन प्रजेच्या कल्याणासाठी यज्ञ म्हणजे प्रोजेक्ट करतात. जसे नदीवर बांध घालणे, तळी खणणे,डोंगरावर झाडी लावणे , जलाशय स्वच्छ करणे, अनाचारी दुष्ट चोरांवर वचक बसवणे, औषधोपचार करणे , शिक्षण देणे, अन्न धान्याची सोय करणे इत्यादि अनेक यज्ञाची स्वरूपं आहेत. यज्ञ करणे म्हणजे सगळ्यांनी मिळून सगळ्यांच्या भल्यासाठी मोठं काम करणे.*

*यज्ञो वै श्रेष्ठतमं कर्म ! अर्थात यज्ञ हे महानतम कर्म आहे.*

*तर मरुत्त राजानी प्रजेला दुष्काळापासून वाचवण्यासाठी मोठा प्रकल्प हाती घ्यायचं ठरवलं. पण मरुत्त राजाची कीर्ति यामुळे अधिकच पसरेल अशी ईर्ष्या उत्पन्न झाल्याने त्याकाळातील अनेक प्रबळ आणि संसाधन पुरवणा-या गटांनी( इंद्र आदि देवांनी ) मरुत्ताला विरोध केला. मरुत्ताचे सल्लागार असलेल्या बृहस्पतिलाही त्यांनी ह्या यज्ञात सहयोग देण्यापासून परावृत्त केले. यामुळे खचलेल्या मरुत्त राजाला समवर्त नावाच्या बृहस्पतीच्या दुर्लक्षित भावानी consultancy ( सल्ला , मंत्रणा) द्यायचं मान्य केलं.*

*समवर्तासोबत मरुत्त राजानी प्रकल्प पुढे नेला. एवढेच नव्हे तर नंतर हळु हळु मरुत्ताने सर्व विरोधक गटांना आमंत्रित करून , त्यांचं मन वळवून यज्ञात सहभागी करून घेतलं आणि यज्ञ यशस्वी केला.*

*यामुळे “मरुत: परिवेष्टारो मरुत्तस्यावसनगृहे” - अर्थात मरुत देव मरुत्त राजाच्या घरी अन्न देऊ लागले म्हणजेच मरुत्ताचे राज्य पर्जन्याने/योग्य पाऊस पाण्याने अन्नधान्यानी समृद्ध झाले.*

*अशाप्रकारे “ यज्ञेन....” यज्ञाद्वारे मोठ्ठी कार्य सार्थकी लावता येतात ही पूर्वापार परंपरा आहे. या परंपरेप्रमाणे सर्वांना सहभागी करत, अडचणीत मार्ग शोधत, न खचता लोककल्याण कारी प्रकल्प पूर्ण केल्याने संपन्नता ( कुबेर म्हणजे संसाधन विपुलता)  राहील आणि संपूर्ण पृथ्वीवर सार्वभौम प्रजाहितकारी राज्य पसरेल.*

*असा हा मंत्र पुष्पांजली चा इतिहास आणि आशय आहे. एकत्र येऊन सर्व कल्याणासाठी यज्ञ करा हा सुख संपन्न समाज, देश आणि विश्व बनवण्याचा परंपरा प्राप्त मार्ग वारंवार मनावर बिंबवण्यासाठी ही मंत्र पुष्पांजली आहे.*

*मंत्रपुष्पांजली हे प्राचीन राष्ट्रगीत मानतात.*

 *मंत्रपुष्पांजली शिवाय पूजेची सांगता होत नाही.*

*असा हा मंत्र खाली दिलाय स्पष्ट उच्चार करण्यासाठी.*🙏🙏

*प्रथम:*

*ॐ यज्ञेन यज्ञमयजन्त देवास्तनि धर्माणि प्रथमान्यासन्।*

*ते ह नाकं महिमान: सचंत यत्र पूर्वे साध्या: संति देवा:||*

*द्वितीय:*

*ॐ राजाधिराजाय प्रसह्य साहिने।*

*नमो वयं वैश्रवणाय कुर्महे।*

*स मे कामान् काम कामाय मह्यं।*

*कामेश्र्वरो वैश्रवणो ददातु कुबेराय वैश्रवणाय। महाराजाय नम:।*

*तृतीय:*

*ॐ स्वस्ति, साम्राज्यं भौज्यं स्वाराज्यं*

*वैराज्यं पारमेष्ट्यं राज्यं महाराज्यमाधिपत्यमयं ।*

*समन्तपर्यायीस्यात् सार्वभौमः सार्वायुषः आन्तादापरार्धात् ।*

*पृथीव्यै समुद्रपर्यंताया एकरा‌ळ इति ॥*

*चतुर्थ:*

*ॐ तदप्येषः श्लोकोभिगीतो।*

*मरुतः परिवेष्टारो मरुतस्यावसन् गृहे।*

*आविक्षितस्य कामप्रेर्विश्वेदेवाः सभासद इति ॥*

*॥ मंत्रपुष्पांजली समर्पयामि ॥*

               🙏🍁🙏

नासदीय सूत्र अर्थ

 नासदीय सूत्र हे ऋग्वेदातील दहाव्या मंडलातील १ २ ९ वे सूत्र आहे . केवळ सात श्लोकांचे गहन अर्थ भरलेले असे हे सूत्र आहे .

नासदासीन्नो सदासीत्तदानीं नासीद्रजो नो व्योमा परो यत् । किमावरीवः कुह कस्य शर्मन्नम्भः किमासीद् गहनं गभीरम् ॥ १॥

•

न मृत्युरासीदमृतं न तर्हि न रात्र्या अह्न आसीत् प्रकेतः । आनीदवातं स्वधया तदेकं तस्माद्धान्यन्न परः किं चनास ॥२॥

•

तम आसीत् तमसा गूळ्हमग्रे प्रकेतं सलिलं सर्वमा इदम् । तुच्छ्येनाभ्वपिहितं यदासीत् तपसस्तन् महिनाजायतैकम् ॥३॥

•

कामस्तदग्रे समवर्तताधि मनसो रेतः प्रथमं यदासीत् । सतो बन्धुमसति निरविन्दन् हृदि प्रतीष्या कवयो मनीषा ॥४॥

•

तिरश्चीनो विततो रश्मिरेषामधः स्वि दासीदुपरि स्वि दासीत् । रेतोधा आसन् महिमान आसन् स्वधा अवस्तात् प्रयतिः परस्तात् ॥५॥

•

को अद्धा वेद क इह प्र वोचत् कुत आजाता कुत इयं विसृष्टिः । अर्वाग् देवा अस्य विसर्जनेनाथा को वेद यत आबभूव ॥६॥

•

इयं विसृष्टिर्यत आबभूव यदि वा दधे यदि वा न । यो अस्याध्यक्षः परमे व्योमन् सो अङ्ग वेद यदि वा न वेद ॥७॥ English Translation  

Then even nothingness was not, nor existence, There was no air then, nor the heavens beyond it. What covered it? Where was it? In whose keeping Was there then cosmic water, in depths unfathomed?

•

Then there was neither death nor immortality Nor was there then the torch of night and day. The One breathed windlessly and self-sustaining. There was that One then, and there was no other

•

At first there was only darkness wrapped in darkness. All this was only unillumined water. That One which came to be, enclosed in nothing, arose at last, born of the power of heat

•

In the beginning desire descended on it. That was the primal seed, born of the mind. The sages who have searched their hearts with wisdom know that which is kin to that which is not

•

And they have stretched their cord across the void, and know what was above, and what below. Seminal powers made fertile mighty forces. Below was strength, and over it was impulse

•

But, after all, who knows, and who can say Whence it all came, and how creation happened? The gods themselves are later than creation, so who knows truly whence it has arisen?

•

Whence all creation had its origin, he, whether he fashioned it or whether he did not, he, who surveys it all from highest heaven, he knows - or maybe even he does not know

Marathi

नासदासीन्नो सदासीत्तदानीं नासीद्रजो नो व्योमा परो यत् । किमावरीवः कुह कस्य शर्मन्नम्भः किमासीद् गहनं गभीरम् ॥ १॥

• तेव्हा शून्यही नव्हते, अस्तित्वही नव्हते, तेव्हा हवा नव्हती, त्यापलीकडे आकाशही नव्हते. ते कशाने झाकले गेले होते? ते कुठे होते? तेव्हा वैश्विक पाणी कोणाच्या आश्रयाने होते, ते किती अथांग, किती खोलवर होते?

 

न मृत्युरासीदमृतं न तर्हि न रात्र्या अह्न आसीत् प्रकेतः । आनीदवातं स्वधया तदेकं तस्माद्धान्यन्न परः किं चनास ॥२॥

•तेव्हा मृत्यू नव्हता, अमरत्व नव्हते किंवा रात्र-दिवसाचे चक्र नव्हते. त्याने हवाविरहित आणि स्वयंप्रेरणेने श्वास घेतला. तेव्हा तो एकमेव अस्तित्वात होता, आणि दुसरे कोणीही नव्हते (केवळ ब्रह्म होते ) .

 

तम आसीत् तमसा गूळ्हमग्रे प्रकेतं सलिलं सर्वमा इदम् । तुच्छ्येनाभ्वपिहितं यदासीत् तपसस्तन् महिनाजायतैकम् ॥३॥

•आधी फक्त अंधारात लपेटलेला अंधार होता. (अंधाराच्या अंत लपलेले पाणी होते (अथांग पाण्याचा महासागरही अस्तित्वात नव्हता). तो यातूनच अस्तित्वात आला,  पण तो मुक्त होता.  तो शेवटी अग्नीच्या सामर्थ्याने जन्माला आला

 

कामस्तदग्रे समवर्तताधि मनसो रेतः प्रथमं यदासीत् । सतो बन्धुमसति निरविन्दन् हृदि प्रतीष्या कवयो मनीषा ॥४॥

•सुरुवातीला तो इच्छेतून जन्माला. ते मनापासून जन्मलेले आदिम बीज होते. ज्या ऋषींनी आपल्या अंतःकरणाचा शहाणपणाने शोध घेतला आहे ते जाणतात की त्यांचे खरे नाते कोणाशी आहे आणि कोणाशी नाही (ब्रह्म आणि माया यातील भेद ते ओळखतात) .

 

तिरश्चीनो विततो रश्मिरेषामधः स्वि दासीदुपरि स्वि दासीत् । रेतोधा आसन् महिमान आसन् स्वधा अवस्तात् प्रयतिः परस्तात् ॥५॥

•त्यांनी (ऋषींनी ) आपले अस्तित्व शून्यात विलीन केले आहे, वर काय आहे आणि खाली काय आहे हे त्यांना माहीत आहे. मुख्य शक्तीने (ब्रह्माने) बलाढ्य शक्तींची निर्मिती केली. मुलत: एक शक्ती होती आणि तिच्यावर आवेग स्वार होता. 

 

को अद्धा वेद क इह प्र वोचत् कुत आजाता कुत इयं विसृष्टिः । अर्वाग् देवा अस्य विसर्जनेनाथा को वेद यत आबभूव ॥६॥

•पण, शेवटी, हे विश्व कोठून आले आणि निर्मिती कशी झाली हे कोणाला माहीत आहे काय, कोण सांगू शकेल? देव स्वतः विश्वाच्या निर्मितीनंतरचे आहेत, मग तहे विश्व कोठून उद्भवले हे कोणाला माहित आहे?

 

इयं विसृष्टिर्यत आबभूव यदि वा दधे यदि वा न । यो अस्याध्यक्षः परमे व्योमन् सो अङ्ग वेद यदि वा न वेद ॥७॥

सर्व सृष्टीची उत्पत्ती कोठून झाली,  त्याने ती घडवली की नाही -  तो, जो सर्व उंच स्वर्गातून सर्व पाहतो, त्याला माहित असेल - किंवा कदाचित त्यालाही माहित नसेल.