Selfstudy-5

 मागील लेखांत आपण मेंदूचे आणि चेतासंस्थेचे कामकाज कसे चालते हे पाहिले. चेतातंतूंची नवनवीन जोडणी आणि त्यावर तयार होणारा एक मेदाचा थर (myelin layer) हे आपली बुद्धिमत्ता वाढविण्यास कारणीभूत होतात हे आपण पाहिले. एकच गोष्ट वारंवार केल्याने (उजळणी) ती गोष्ट करण्याचे चेतापेशींचे विद्युत मंडल कार्यंवित होते, त्यामुळे या मेदाच्या थराची जाडी वाढत जाते. हा मेदाचा थर चेतातंतूंकडून जाणारी विद्युत स्पंदनांचे रक्षण करीत असल्याने या मंडलातून दिले जाणारे संदेश वेगाने आणि अधिक सामर्थ्याने पाठविले जातात. त्यामुळे त्या गोष्टीत/विषयात आपण प्रवीण होतो. 

आता जर या मेदाच्या थराची (myelin layer) जाडी वाढवायची असेल तर या मेदासाठी लागणारी द्रव्ये आपल्या आहारात पुरेशी असली पाहिजेत. अर्थातच मेदाचा थर बनविण्यासाठी लागणारे पहिले द्रव्य म्हणजे मेद अर्थात fat. देशी गायीच्या लोणकढ्या तुपाची रचना बरीचशी या myelin च्या रचनेसारखी असते. त्यामुळे देशी गायीचे लोणकढे तूप हे myelin layer बनविण्यास शरीराला मदत करते. आपल्या मुलाला अभ्यासात मदत व्हावी असे वाटत असेल तर हे तूप त्याच्या आहारात  योग्य प्रमाणात असणे आवश्यक आहे. माझ्या लहानपणी माझी आजी मला डब्यात अधूनमधून गूळ-तूप चपाती अथवा तूप -साखर  आवर्जून देत असे त्याची मला ही माहिती मिळवताना आठवण झाली होती. लोणकढे तूप याचा अर्थ विरजण लावून दूध घुसळून लोणी काढून ते तापवून मिळविलेले तूप (bilona ghee). हल्ली अनेक ठिकाणी विरजण न लावता यांत्रिक पद्धतीने दुधातील fat छान अंश काढतात आणि त्यापासून तूप बनवितात. हे तूप लोणकढे नाही. 

myelin layer बनविण्यास उपयोगी अशा अन्य गोष्टींचा विचार केल्यास 'ड जीवनसत्व महत्वाचे आहे.  त्यामुळे 'ड जीवनसत्व असलेल्या पदार्थांचा जेवणात समावेश असावा. दुधातून हे जीवनसत्व भरपूर प्रमाणात मिळते. याशिवाय अंडी, लिव्हर, कठीण कवचाचे प्राणी (चिंबोऱ्या, कोळंबी इत्यादी), सोयाबीनचे पदार्थ यातूनही 'ड' जीवनसत्व मिळते. ओमेगा-३ फॅटी ऍसिडचाही myelin layer बनविण्यास उपयोग होतो. Vitamin C आणि collagen यांचाही उपयोग हा थर बनविण्यासाठी होतो. आयोडीन आणि झिंक यांचाही हा थर बनविण्यात सहभाग असतो. काजू, बदाम, अक्रोड, सुके अंजीर यासारख्या सुक्या मेव्यातून तसेच माशांमधून हे पदार्थ भरपूर प्रमाणात मिळतात. 

मात्र बाजारात मिळणारे फास्ट फूड आणि वाईट तेलात तळलेले पदार्थ खाल्ल्याने या myelin layer बनविण्यासाठी आवश्यक असलेल्या जीवनसत्त्वांची हानी होण्याची शक्यता असते. यामुळे अभ्यासात प्रगती होण्यासाठी मुलांनी असे पदार्थ जास्त प्रमाणात खाऊ नयेत. 

पुढील लेखात आपण अभ्यास करण्याच्या निरनिराळ्या पद्धतींचा विचार करू. 

Selfstudy- 4

 मागील काही भागात आपण मेंदूच्या कार्यपद्धतीबद्दल थोडेसे जाणून घेतले. मेंदू आणि चेतासंस्था ही सुमारे एक कोटी चेतापेशींची बनलेली असते. एका चेतापेशीतून दोन हजार ते दहा हजार चेतातंतू निघालेले असतात. हे चेतातंतू आपण काही काम/अभ्यास करतअसताना   जोडले जातात. हे चेतातंतू विजेच्या स्पंदनांद्वारे माहितीचे आदानप्रदान करतात. यामुळे माहितीचे आदानप्रदान करणाऱ्या चेतातंतू-चेतापेशूंचे विद्युत मंडल तयार होते. अभ्यास करताना/ प्रत्येक उजळणीच्या वेळी तेच काम परत करताना हे मंडल कार्यान्वित होते. प्रत्येकवेळी कार्यान्वित होताना त्यावर मेदाचा एक हलकासा थर जमा होतो. हा थर विद्युतरोधक असल्याने माहितीच्या विजेच्या सपंदानांचा ह्रास रोखतो. स्पंदनांची तीव्रता चांगली राहते आणि त्यामुळे ती अभ्यास केलेली गोष्ट वेळेवर लगेच आठवते. हा थर जेवढा जाड होईल तेवढी विद्युत स्पंदने प्रभावी असतात. 

मागच्या भागात आपण दर काही दिवसांनी अभ्यासाची केलेली उजळणी का फायदेशीर ठरते हे पहिले. तसेच पुरेशा झोपेचे अभ्यासाच्या दृष्टीने असलेले महत्वही पाहिले. चेतासंस्थेमधील रासायनिक क्रियांवर झोप आणि उजळणीचा काय परिणाम होतो हे आपण पाहिले. 

आता मेंदूमधील 'डिफॉल्ट मोड नेटवर्क' चा परिणाम अभ्यासावर कसा होतो हे पाहू. मेंदू अनेक कामे करत असतो. यासाठी  मेंदूमधील जवळ असणाऱ्या चेतापेशी एकमेकांशी संपर्क साधत असतात. या चेतापेशी विशिष्ट प्रकारची कामे करण्यात तरबेज असतात. या पेशींच्या मेंदूतील स्थानानुसार मेंदूचे विविध भाग शास्त्रज्ञांनी कल्पिले आहेत. यातील सात प्रमुख भागातील एक भाग म्हणजे 'डिफॉल्ट मोड नेटवर्क'. हा भाग अमूर्त गोष्टींचा विचार करतो. दिवास्वप्ने बघणे, भूतकाळात घडलेल्या गोष्टींवरून भविष्यकाळाची चिंता करणे, एखाद्या गोष्टीबद्दल राग-लोभाचा सतत विचार करणे, स्वत:बद्दल मत बनविणे अशा गोष्टी हा भाग करतो. आपल्या जगण्यासाठी काही प्रमाणात असा विचार आवश्यक असतो. परंतु या गोष्टी सतत मनात येत राहिल्या तर मेंदूच्या बाकीच्या कामांमध्ये अडथळा ठरू शकतात. त्यातच मेंदूच्या या भागाचा मेंदूच्या बाकी अन्य भागांशी निकट संपर्क असतो. या भागातील चेतापेशींचे चेतातंतू अन्य भागातील चेतातंतूंशी जोडलेले असतात. कधी काय करायचे याचे सिग्नल्स अन्य भागांना हे नेटवर्क देत असते. त्यामुळे मेंदूच्या या भागाचे कार्य अनावश्यकपणे सतत चालू राहिले तर मेंदूला आवश्यक कामे करण्यास पुरेशी संधी मिळत नाही. या भागाचे कार्य अनावश्यकपणे सतत चालू राहिले तर त्याची अन्य भागांसोबत बनलेली विद्युतमंडले त्यांच्या चेतातंतूंवर अधिक मेदाचा थर जमून अधिक कार्यक्षम बनत जातात आणि मेंदूच्या कामात अधिकाधिक अडथळा बनत जातात. ही समस्या फार वाढली तर स्निझोफ्रेनियासारखे आजारही होऊ शकतात. अभ्यास करताना मनात अनावश्यक विचारांनी थैमान घातले तर अभ्यासावर लक्ष केंद्रित होत नाही ते याच 'डिफॉल्ट मोड नेटवर्क'मुळे. भूतकाळात घडलेल्या घटनांमुळे भविष्यातील घटनांबद्दल चिंता वाटू लागते ती याच नेटवर्कमुळे.

याच 'डिफॉल्ट मोड नेटवर्क' मुळे परीक्षेची अनावश्यक भीती वाटू शकते. अचानक भीती वाटली की काय करायचे याची कार्यपद्धती निसर्गाने आपल्या शरीरात पूर्वीच तयार केली आहे. याला इंग्रजीत 'Fight or Flight' असे नाव आहे. पूर्वी मानव जंगलात राहत असताना अचानक समोर वन्य प्राणी आल्यास पळणे अथवा त्याच्याशी लढणे हाच उपाय होता. त्यासाठी आपल्या पायांत आणि हातात अधिक ऊर्जा येणे आवश्यक होते. त्यामुळे खूप भीतीची भावना निर्माण झाली की आपले रक्त हाताकडे आणि पायांकडे जाते. पोटातील रक्त हाता-पायांकडे गेल्याने आपल्याला अशावेळी पोटात खड्डा पडल्यासारखे वाटते. पोट थंड पडते. आपल्या मेंदूला शरीराला लागणाऱ्या ऊर्जेपैकी २०% ऊर्जा लागते. त्यामुळे ही ऊर्जा पुरविण्यासाठी मेंदूत रक्ताचा मोठा साठा असतो. भीती वाटली की मेंदूतील  या रक्तापैकी काही रक्त हातापायांकडे वळविले जाते. अर्थात यावेळी मेंदूला ऊर्जेचा पुरवठा कमी पडतो. मेंदूच्या कामावर परिणाम होतो. डोके सुन्न होते. मग परीक्षेच्या वेळी आपल्या मुलाला या 'डिफॉल्ट मोड नेटवर्क' मुळे भीतीची अनावश्यक भावना निर्माण झाली तर काय होईल याचा विचार करा. 

'डिफॉल्ट मोड नेटवर्क' मधील चेतातंतूंवर तयार झालेल्या मेदाच्या जाड थरामुळे हे नेटवर्क तोडणे कठीण होऊन जाते. आपल्या ऋषींनी यावर मार्ग शोधले होते. काही मार्गांचा आपण विचार करू. 

'त्राटक' हा  'डिफॉल्ट मोड नेटवर्क' तोडण्याचा एक प्रभावी मार्ग आहे. 'त्राटक' करण्याच्या अनेक पद्धती आहेत. मी माझा मुलगा सहावी-सातवीत असताना त्याच्याकडून ज्योती त्राटक करवून घेत असे. अंधाऱ्या खोलीत एक मेणबत्ती डोळ्यांच्या पातळीवर ठेऊन मेणबत्तीच्या ज्योतीचे तेज डोळ्यांनी शरीरात घेऊन थोड्या थोड्या वेळाने डोळे मिटून ते तेज सर्व शरीरात पसरत आहे अशी कल्पना करणे म्हणजे ज्योती त्राटक. हे सुमारे दहा मिनिटे करायचे असते. नंतर डोळ्यांवर थंड पाण्याचे हबके मरायचे असतात. यामुळे 'डिफॉल्ट मोड नेटवर्क'चा प्रभाव कमी होऊन अभ्यासात लक्ष लागते. 

ध्यानमुळेही 'डिफॉल्ट मोड नेटवर्क'चा प्रभाव कमी करता येतो. मुलाला मांडी घालून बसायला सांगावे. डोळे मिटून श्वासावर लक्ष केंद्रित करावे. प्रत्येक आत येणारा आणि बाहेर जाणारा श्वास जाणवला पाहिजे. याला विपश्यना ध्यानपद्धतीत 'आनापान सति' असे नाव आहे. पातंजल योगात याला 'प्राणधारणा' म्हणतात. 

आपण आपल्या मुलाला 'त्राटक', 'ध्यान' अथवा अन्य मार्गांनी या  'डिफॉल्ट मोड नेटवर्क'चा प्रभाव कमी करण्यास मदत करणे हे त्याच्या अभ्यासाच्या दृष्टीने आवश्यक आहे. 

मुलांच्या अभ्यासासाठी आवश्यक असलेले हे myelin मेद बनविण्यासाठी आवश्यक घटक काय असतात हे पुढील लेखात पाहू. 

Self Study Part 3

 आपण मागील भागात मेंदूचे काम कसे चालते याची थोडक्यात माहिती घेतली. आपण ज्यावेळी एखादी कृती करतो (उदा. वाचन) तेव्हा आपली ज्ञानेंद्रिये चेतातंतूंच्या साहाय्याने ही माहिती मेंदूकडे पाठवितात. ही माहिती विद्युत सपंदानाच्या स्वरूपात असते ज्याला सिनॅप्स synapse असे नाव आहे. हे चेतातंतू एकमेकांना जोडलेले असतात आणि ही विद्युत स्पंदने एका चेतापेशींकडून दुसऱ्या चेतापेशींकडे चेतातंतूंच्या जोडणीतून जाते. आपण एखादे काम करीत असता या जोडण्या होतात. अशाप्रकारे जोडल्या गेलेल्या चेतापेशींचे एक विद्युत मंडळ (electric circuit) तयार होते हे आपण मागील भागात पाहिले. ही स्पंदने चेतातंतूतून जात असताना त्यामुळे आसपाश्या भागात एक विद्युत भार निर्माण होतो. या विद्युत भारामुळे या चेतातंतूंभोवती एक मेदाचा थर तयार होतो. हा थर विद्युत रोधक असल्याने चेतातंतूंमधील विद्युतभाराचा ह्रास होऊ देत नाही. त्यामुळे विद्युत स्पंदने अधिक वेगात आणि मोठ्या प्रमाणात जाऊ शकतात. म्हणजेच हा थर जेवढा जाड, तेवढी या स्पंदनांची तीव्रता जास्त. म्हणजेच आपण शिकलेले परत आठवण्याची शक्यता जास्त. म्हणूनच जास्तीतजास्त चेतातंतूंच्या जोडण्या व्हाव्यात आणि त्या भोवतीचा मेदाचा थर अधिक जाड व्हावा हा आपला प्रयत्न असला पाहिजे. 

हा मेदाचा थर बनताना एकदा थर बनला की त्याची जाडी वाढण्यासाठी मध्ये काही काळ जाऊ द्यावा लागतो. म्हणजेच आज मी काहीतरी अभ्यास  केला तर त्याची उजळणी आजच वीस वेळा  केली तर फार उपयोग नाही. त्याची उजळणी एक दोन दिवसाआड अशी वीस वेळा केली तर अधिक फायदा होईल. अभ्यास करताना याचा विचार नक्की हवा. 

मेंदूमध्ये या रासायनिक क्रिया चालू असताना काही टाकाऊ पदार्थ (beta amyloid) तयार होतात. हे पदार्थ मेंदूत तसेच राहिले तर मेंदूच्या कामावर विपरीत परिणाम करतात. मेंदूच्या अनेक रोगांचे कारण हेच  पदार्थ आहेत. हे पदार्थ काढण्याचे काम मेंदूतील द्रवपदार्थ (Cerebrospinal Fluid -CSF) करतात. परंतु जेव्हा मेंदू खूप काम करीत असेल (उदा. जागेपणी) तेव्हा मेंदूतील कामामुळे मेंदूतील  पेशींमधील अंतर खूप कमी झालेले असते. त्यामुळे या द्रवाला मेंदूत नीट शिरता येत नाही. झोपेमध्ये मेंदूच्या पेशींचे काम कमी होते. मग त्यांच्यामधील अंतर वाढते आणि हा द्रव मेंदूत शिरून टाकाऊ पदार्थ बाहेर टाकू शकतो.  म्हणून चांगला अभ्यास करायचा असेल तर पुरेशी झोप आवश्यक आहे. तसेच परीक्षेच्या आदल्या दिवशी जागून परीक्षेला गेल्यास मेंदूतील टाकाऊ पदार्थामुळे मेंदूचे काम परीक्षेच्या वेळेस मंदावण्याची  शक्यता असते. म्हणून परीक्षेआधी पुरेशी आणि शांत झोप आवश्यक आहे. 

व्यायाम आणि मैदानी खेळामुळे मेंदूत काही संप्रेरके तयार होतात. ही संप्रेरके आपल्याला आनंदाची भावना देतात. आपण आनंदी असलो तर अभ्यासात मन लागते.  नुकत्याच झालेल्या संशोधनानुसार व्यायामामुळे मेंदूतील चेतापेशींच्या संख्येत वाढ होते. त्यामुळे आपले मूल अभ्यासात पुढे यावे असे वाटत असेल तर त्याला मैदानी खेळासाठी उत्तेजन दिले पाहिजे. All work and no play makes jack a dull boy ही इंग्रजी महान आपल्याला माहीत असेलच. 

शेवटची मेंदूच्या बाबतीत  गोष्ट म्हणजे 'डिफॉल्ट मोड नेटवर्क ' . लहानपणापासून आलेल्या विविध अनुभवांमुळे मेंदू  बऱ्याच वेळा काही विचार करत असतो.  आपल्या अंतर्मनात हे विचार सतत चालू  राहातात. यामुळे हे अनावश्यक विचार  करण्याचे मेंदूतील विद्युत मंडल अधिकाधिक शक्ती प्राप्त करते, त्याच्या चेतातंतूंवरील मेदाचे आवरण अधिक जाड बनत जाते. हे 'डिफॉल्ट मोड नेटवर्क ' आपल्या मेंदूच्या कार्यशक्तीचा (Processing Power) बराचसा भाग खाऊन टाकते. एखाद्या कॉम्प्युटरमध्ये व्हायरस शिरावा तसे हे असते. त्यामुळे अभ्यासात मन लागत नाही, केलेला अभ्यास लक्षात रहात नाही. वर्षानुवर्षे बनत गेलेले हे 'डिफॉल्ट मोड नेटवर्क ' तोडणे ही सोपी गोष्ट निश्चितच नाही. परंतु आपल्या ऋषींनी हे'डिफॉल्ट मोड नेटवर्क ' तोडण्याच्या पद्धती विकसित केल्या होत्या. गुरुकुलांमध्ये विद्यार्थ्यांना यावर काम करणे अनिवार्य होते. 

पुढील भागात आपण या विविध पद्धतींची माहिती घेऊ. 

Self Study Part 2

आपण या लेखात मेंदूचे कार्य आणि त्याच्या आपण आपल्या पाल्यांच्या अभ्यासात कसा उपयोग करून घेणार आहोत हे बघणार आहोत. 

आपल्याला माहीतच आहे की मेंदू सुमारे एक कोटी चेतापेशींनी (न्यूरॉन्स) बनलेला आहे. प्रत्येक न्यूरॉन्सपासून दोन हजार ते दहा हज़ार चेतातंतू (डेन्ड्रॉईड्स) निघालेले असतात. हे चेतातंतू एकमेकांशी संपर्क साधून असतात. हे त्यांचे संपर्क करण्याचे मार्ग (Communication Channels) प्रचंड प्रमाणात असतात. कदाचित जगातील मूलकणांपेक्षा हे मार्ग अधिक भरतील. आपल्या मेंदूत ही प्रचंड गुंतागुंतीची अवाढव्य यंत्रणा आहे. या यंत्रणेच्या साहाय्यानेच आपण नवे ज्ञान आत्मसात करत असतो. पण आपल्यापैकी अनेकांना ही यंत्रणा अधिक कार्यक्षमपणे कशी वापरायची याचीच कल्पना नसते. मग आपल्या मुलांना या यंत्रणेचा कार्यक्षम वापर कसा करायचा हे कोण शिकविणार? प्राचीन काळी मुले शिक्षणासाठी गुरुगृही जात असत. या गुरूंना या मेंदूच्या कार्यप्रणालीची कल्पना होती. ते याचा उपयोग करून घेत असत. कसा ते आपण नंतर पाहू. 

आपण कसे शिकतो?

१> पाच ज्ञानेंद्रीयान्च्या साहाय्याने जे आपण सहज ग्रहण करतो 

२> वाचन 

३> लेखन 

४> उजळणी (प्रॅक्टिस) 

५> एकमेकांबरोबर चर्चा

६> भावनांद्वारे 

वरील सहा प्रकारांनी अथवा त्यांच्या एकत्रीकरणानी आपण शिकतो. त्या व्यतिरिक्त अन्य कोणताही मार्ग नाही. 

संवेदना वाहून नेताना अथवा वरील सहापैकी एक अथवा अनेक घटना घडताना आपल्या मेंदूतील चेतापेशी आपल्या चेतातंतूंच्या साहाय्याने सतत एकमेकांशी संपर्क साधत असतात. हा संपर्क विजेच्या स्पंदनांनी होतो. त्याला स्नॅप्स म्हणतात. अशा प्रकारे एक चेतापेशी दुसऱ्या चेतापेशीला संदेश पाठवते, ती पेशी आवश्यक असल्यास हा संदेश पुढील पेशींकडे पाठवते. अशा प्रकारे एक विजेचे मंडल (सर्किट) आपल्या चेतासंस्थेत तयार होते. जेव्हा आपण तीच गोष्ट परत करतो (वाचन, लेखन इत्यादी) तेव्हा हेच सर्किट परत उपयोगात येते. मग या सर्किटमध्ये असलेल्या चेतातंतूंवर  एक हलकासा मेदाचा (fat) थर  (myelin layer) तयार होतो. या मेदाच्या थरामुळे या सर्किटमधून जाणारी विजेची स्पंदने अधिक वेगात जातात, म्हणजेच  होणारा संवाद अधिक जलद होतो.  आपल्याला अनुभव आहे की सायकल शिकताना प्रथम आपल्या मेंदूला अनेक गोष्टींकडे लक्ष द्यावे लागते. पण परत परत चालवून मेंदूतील त्या सर्किटवरील चेतातंतूंवर मेदाचा थर पुरेशा प्रमाणात साठला की मेंदू त्या दिशेने जलद काम करतो. मग आपल्याला सायकल चालविणे सोपे वाटू लागते. हीच शिकण्याची -ज्ञान मिळविण्याची प्रक्रिया आहे. ही केवळ आपले चेतातंतू अन्य योग्य चेतातंतूंना जोडले जाण्याची आणि त्या चेतांतूंवरील मेदाचे आवरण अधिकाधिक जाड करण्याची प्रक्रिया आहे. आपल्याला आपल्या मुलांच्या बाबतीत हीच प्रक्रिया अधिक चांगली कशी होईल हे आपल्याला बघायचे आहे. 

हे कसे करायचे यावर आपण पुढील लेखात विचार करू. 

संतोष कारखानीस ठाणे 

#SelfStudy

Self Study Part 1

'स्वत:चा अभ्यास स्वत: कसा करावा' अर्थात 'Self Study' या माझ्या लेखमालेला सुरुवात करीत आहे. या लेखमालेचा उपयोग प्रामुख्याने पाचवीपासून पुढील विद्यार्थ्यांना अपेक्षित असला तरी काही भाग त्यापेक्षा लहान विद्यार्थ्यांना उपयोगी पडेल अशी आशा आहे. 

Self Study मधील एक महत्वाचा भाग म्हणजे पालकांचा आपल्या पाल्यांवर विश्वास हवा. जर पालकांचाच आपल्या पाल्यांवर विश्वास नसेल तर पाल्य स्वत:वर विश्वास कसा ठेऊ शकतील. मग जर मुलांचा self confidence लहानपणीच मारला गेला तर भविष्यात  ही मुले पुढे कशी येणार? आपल्या मुलांनी शाळेच्या परीक्षेत अधिक मार्क मिळवावे हे आपले एकमेव ध्येय नक्कीच नसावे. आपल्या मुलांनी आयुष्य मजेत घालवावे, Enjoy करावे हेच ध्येय असावे. परीक्षेत मागे पडलेले आयुष्यात यशस्वी होताना दिसतात, तर शाळेत भरपूर मार्क मिळविणारे आयुष्यात त्यांच्यापेक्षा मागे पडलेले दिसतात. आपल्याला हे भोवती दिसत असते. त्याकडे डोळेझाक करू नका, आपल्या मुलांचा आत्मविश्वास मारू नका. प्रत्येक मुळात काही ना काही अंगभूत गुण असतात. ते ओळखून ते फुलविण्यासाठी प्रयत्न करा. हेच आपले पालक या नात्याने ध्येय आहे. 

या साठी प्रथम आवश्यक गोष्ट म्हणजे मुलांना कोचिंग क्लासमध्ये घालू नका. त्यांना आपले गुण फुलविण्यास अवसर द्या. यासाठी आपण या लेखमालेत फ्तर्येक विषयाचा अभ्यास कसा करावा हे पाहणार आहोत. त्या आधी आपल्या मेंदूचे काम कसे चालते हे आपण जाणून घेऊ. कारण त्या आधारेच विविध विषयांचे ज्ञान ग्रहण करण्याची आपल्या मुलांची क्षमता आपण वाढविणार आहोत. 

पुढील लेख हा आपल्या मेंदूचे काम कसे चालते आणि त्याचा उपयोग आपण कसा करून घेणार आहोत यावर असेल. 

संतोष कारखानीस ठाणे