अनंत : अद्वैत वेदांताची संकल्पना

 वेदांतानुसार आपण अनंत आहोत. मात्र मायेच्या प्रभावामुळे आपल्याला आपण बद्ध झाल्यासारखे वाटते. 

ही  बद्धता तीन प्रकारची असते. 

१> एखादी गोष्ट एखाद्या ठिकाणी असेल तर ती अन्य ठिकाणी असणे शक्य नाही. म्हणजेच त्या वस्तूला स्थलाचे (space) बंधन आहे.  आपण आता आपल्या घरी आहोत, म्हणजेच अन्य ठिकाणी असणार नाही, रस्त्यावर असणार नाही. याला प्राचीन भाषेत 'देशपरिच्छेद:' असे म्हणतात. परिच्छेदाचा शब्दश: अर्थ 'कापणे' आहे. या अवकाशाचे विभाजन केले तर या ठिकाणी तुम्ही आहात. (किंवा तुमच्यामुळे या अवकाशाचे विभाजन झालेले आहे). जे देशापरिच्छेद करत नाही म्हणजेच एकाचवेळी सर्वठिकाणी असते (Omnipresent) त्याला 'देशापरिच्छेदशून्य' असे म्हणतात. अद्वैत वेदांतानुसार ब्रह्म हे  देशापरिच्छेदशून्य आहे.. 

२> दुसऱ्या प्रकारची बद्धता हे काळासंदर्भात असते. प्रत्येक वस्तू ही काही ठराविक काळातच अस्तित्वात असते. लहान कीटक काही काळ अस्तित्वात असतात, मानव कदाचित शंभर वर्षे  अथवा त्याच्या आसपासच्या काळापर्यंत अस्तित्वात राहू शकेल, तारे कदाचित काही कोटी वर्षे अस्तित्वात राहू शकतील. पण याला काही मर्यादा आहे. याला प्राचीन भाषेत 'कालपरिच्छेद:' असे म्हटले आहे. बुद्धाच्या मते ज्याची सुरुवात आहे त्याला अंतही आहे. जे कालाचे विभाजन करीत नाही, म्हणजेच अनंत काल उपलब्ध होते आणि राहणार आहे त्याला कालपरिच्छेदशून्य (Omnipresent) असे म्हटले आहे. अद्वैत वेदांतानुसार ब्रह्म हे कालपरिच्छेदशून्य आहे. 

३> तिसरी बध्दता ही नाम-रूपासंबंधी (Object) आहे.  एखादी वस्तू ही ती वस्तूच आहे आणि अन्य काहीही नाही. हे म्हणजे एखाद्या वस्तूला तिचे विशेषत्व देण्यासारखे आहे (Law of idendity). एखादी वस्तू 'अ' आहे याचाच अर्थ ती 'ब' 'क' इत्यादींपासून वेगळी आहे.  मी 'संतोष कारखानीस ' आहे याचाच अर्थ मी अन्य कोट्यवधी माणसांपासून वेगळा आहे.  मला - माझ्या या देहाला आधार कार्ड क्रमांक मिळाला की मी आपोआप अन्य देहांपासून वेगळा ओळखला जातो.  हा आहे 'वस्तूपरिच्छेद:'. एखादी गोष्ट वस्तुपरिचछेदशून्य असेल तर याचाच अर्थ अन्य कोठलीही गोष्ट या वस्तूपासून भिन्न नसेल. अर्थातच ही वस्तूपरिच्छेदशून्यता अद्वैताकडे निर्देश करते. 

म्हणजे जर एखादी गोष्ट या तीनही बध्दांतांच्या पलीकडे असेल तर ती स्थलातीत, कालातीत आणि अद्वैत असेल. हाच अद्वैत वेदांतानुसार 'अनंत' या शब्दाचा अर्थ आहे. जर एखादी गोष्ट अशी अनंत असेल तर तेथे दुसरी कोणतीही गोष्ट असणे शक्य नाही. ज्यावेळी आपल्याला आपल्या या अनंतस्वरूपाचा बोध होईल तेव्हा आपण या आयुष्यातील दु:खांच्या पलीकडे जाऊ. 

माझ्यासह आपणा सर्वांना आपल्या या अनंतस्वरूपाचा या जन्मताच बोध व्हावा ही परमेश्वराचरणी प्रार्थना.