दृश्य आणि द्रष्टा यातील संबंधांबाबत आपण मागच्या भागात पहिले. दृश्य आणि द्रष्टा हे नेहमीच भिन्न असतात हे प्राथमिक गृहीतक समोर ठेऊन आपण या ग्रंथाचा अभ्यास करणार आहोत.
आपण डोळ्यांनी अनेक वस्तू पाहतो. म्हणजे या वस्तू 'दृश्य' आहेत तर डोळे ते दृश्य पाहणारे 'द्रष्टा' आहेत. म्हणूनच ते भिन्न आहेत. आपण कानांनी अनेक आवाज ऐकतो. हे आवाज 'दृश्य' आहेत तर कां हे या ठिकाणी 'द्रष्टा' आहेत. असेच सर्व ज्ञानेंद्रियांसंबंधी सांगता येईल.
आपण आपल्या मनाने डोळे अनुभवू शकतो, डोळे कधी मिटलेले असतात, कधी उघडे असतात, डोळ्यांना कधी काही खुपते ते मनाला कळते. म्हणजेच येथे डोळे दृश्य आहेत तर मन दृष्टया आहे. म्हणजेच डोळे आणि मन हे वेगळे आहेत. तसेच इतर सर्व ज्ञानेंद्रिये दृश्य आहेत तर मन द्रष्टा आहे. म्हणूनच सर्व ज्ञानेंद्रिये मनापेक्षा वेगळी आहेत.
आपलय मनात अनेक विचार येत असतात, कधी आपण आनंदी असतो तर कधी खिन्न. मनाचे हे विकार आपण अनुभवतो. म्हणजेच मन हे येथे दृश्य बनते तर आपण स्वत: द्रष्टा. म्हणजेच आपण मनापासून भिन्न असा एक द्रष्टा आहोत. ही साखळी येथेच थांबते. आपण शरीराचे अवयव नाही, मन नाही, तर या पलीकडे आपण एक द्रष्टा आहोत आणि हीच आपली खरी ओळख आहे. हाच अंतिम द्रष्टा 'चैत्यन्य' स्वरूपात प्रकट होतो. त्याला आपण पुढील विवेचनात 'चैतन्य' म्हणूया.
याच चैतन्याची ओळख करून घेण्याचा अद्वैत वेदांताचा प्रयत्न आहे. पण हे चैतन्य सर्व ज्ञानाच्या परिघाच्या पलीकडे आहे असे हा ग्रंथ प्रतिपादन करतो. मग या चैतन्याचे ज्ञान कधीच होऊ शकणार नाही काय? तसेही नाही. आपल्या प्रत्येक कृतीतून हे चैतन्य प्रतीत होत असतो. कसे ओळखायचे हे चैतन्य?
आपण डोळ्यांनी बघतो. या प्रक्रियेत आपण बघतो त्या वस्तू असल्याची आपल्याला जाणीव होतेच, पण बघणारे डोळेही आहेत याचीही जाणीव होते. आपल्या मनात विचारांचे तरंग उमटतात तेव्हा आपले मन असल्याची जाणीव होतेच, परंतु मनाला बघणारा द्रष्टा.. चैतन्य त्यामागे उभे असल्याचीही जाणीव होते. आपल्या प्रत्येक अनुभवातून हाच साक्षी, हेच चैतन्य प्रकट होत असते. अमर्याद चैतन्याच्या प्रकटीकरणाच्या अनुभवासाठी कोठे देवळात जाण्याची गरज नाही, समाधिस्त होण्याचीही गरज नाही. प्रत्येक क्षणी ते प्रकट होत असते. सामान्य माणसाला कोठल्याही साधनेशिवाय प्रतीत होणारी ही घटना आहे.
आपण म्हणजे देह नाही, मन नाही. या सर्वांपाठीमागे या सर्वांचे साक्षी असलेले चैतन्य आहे तीच आपली ओळख आहे.
आपण डोळ्यांनी अनेक वस्तू पाहतो. म्हणजे या वस्तू 'दृश्य' आहेत तर डोळे ते दृश्य पाहणारे 'द्रष्टा' आहेत. म्हणूनच ते भिन्न आहेत. आपण कानांनी अनेक आवाज ऐकतो. हे आवाज 'दृश्य' आहेत तर कां हे या ठिकाणी 'द्रष्टा' आहेत. असेच सर्व ज्ञानेंद्रियांसंबंधी सांगता येईल.
आपण आपल्या मनाने डोळे अनुभवू शकतो, डोळे कधी मिटलेले असतात, कधी उघडे असतात, डोळ्यांना कधी काही खुपते ते मनाला कळते. म्हणजेच येथे डोळे दृश्य आहेत तर मन दृष्टया आहे. म्हणजेच डोळे आणि मन हे वेगळे आहेत. तसेच इतर सर्व ज्ञानेंद्रिये दृश्य आहेत तर मन द्रष्टा आहे. म्हणूनच सर्व ज्ञानेंद्रिये मनापेक्षा वेगळी आहेत.
आपलय मनात अनेक विचार येत असतात, कधी आपण आनंदी असतो तर कधी खिन्न. मनाचे हे विकार आपण अनुभवतो. म्हणजेच मन हे येथे दृश्य बनते तर आपण स्वत: द्रष्टा. म्हणजेच आपण मनापासून भिन्न असा एक द्रष्टा आहोत. ही साखळी येथेच थांबते. आपण शरीराचे अवयव नाही, मन नाही, तर या पलीकडे आपण एक द्रष्टा आहोत आणि हीच आपली खरी ओळख आहे. हाच अंतिम द्रष्टा 'चैत्यन्य' स्वरूपात प्रकट होतो. त्याला आपण पुढील विवेचनात 'चैतन्य' म्हणूया.
याच चैतन्याची ओळख करून घेण्याचा अद्वैत वेदांताचा प्रयत्न आहे. पण हे चैतन्य सर्व ज्ञानाच्या परिघाच्या पलीकडे आहे असे हा ग्रंथ प्रतिपादन करतो. मग या चैतन्याचे ज्ञान कधीच होऊ शकणार नाही काय? तसेही नाही. आपल्या प्रत्येक कृतीतून हे चैतन्य प्रतीत होत असतो. कसे ओळखायचे हे चैतन्य?
आपण डोळ्यांनी बघतो. या प्रक्रियेत आपण बघतो त्या वस्तू असल्याची आपल्याला जाणीव होतेच, पण बघणारे डोळेही आहेत याचीही जाणीव होते. आपल्या मनात विचारांचे तरंग उमटतात तेव्हा आपले मन असल्याची जाणीव होतेच, परंतु मनाला बघणारा द्रष्टा.. चैतन्य त्यामागे उभे असल्याचीही जाणीव होते. आपल्या प्रत्येक अनुभवातून हाच साक्षी, हेच चैतन्य प्रकट होत असते. अमर्याद चैतन्याच्या प्रकटीकरणाच्या अनुभवासाठी कोठे देवळात जाण्याची गरज नाही, समाधिस्त होण्याचीही गरज नाही. प्रत्येक क्षणी ते प्रकट होत असते. सामान्य माणसाला कोठल्याही साधनेशिवाय प्रतीत होणारी ही घटना आहे.
आपण म्हणजे देह नाही, मन नाही. या सर्वांपाठीमागे या सर्वांचे साक्षी असलेले चैतन्य आहे तीच आपली ओळख आहे.
No comments:
Post a Comment