प्रकाशाचा विवर्तन सिध्दांत (Diffraction of light) व छाया सोमेश्वर मंदिर !

 प्रकाशाचा विवर्तन सिध्दांत (Diffraction of light) व छाया सोमेश्वर मंदिर !

तेलंगणा राज्यातील नलगोंडा जिल्ह्यामध्ये " छाया सोमेश्वर मंदिर" आहे. सदरील मंदिर भगवान शंकरांना समर्पित असून ह्या मंदिराचे बांधकाम राजा कुंदुरू चोळ ह्याने 11 व्या शतकात केले आहे!

छाया सोमेश्वर मंदिराच बांधकाम हे प्रकाश किरणांच्या वैज्ञानिक सिद्धांताच्या (Diffraction of light) आधारावर केलेले आहे ! ह्या मंदिराचे वैशिष्ट्य म्हणजे मंदिरातील गर्भगृहात असणाऱ्या शिवलिंगाच्या मागच्या बाजूच्या भिंतीवर गर्भगृहाच्या बाहेरील मंडपातील खांबाची स्थिर स्वरूपातील सावली पडते.!

सगळ्यात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे गाभाऱ्याची भिंत आणि सूर्य यांच्यामध्ये कुठलाही खांब नाहीये.! तरी सुद्धा ही सावली दिवस भर एकाच जागी स्थिर रहाते.!

मंदिराच बांधकाम हे (Diffrection Of Light) अर्थात प्रकाशाचा विवर्तन सिध्दांताच्या आधारावर केले गेले आहे.! त्यामुळे खांबाची सावली गर्भगृहातील शिवलिंगाच्या मागच्या बाजूच्या भिंतीवर दिवसभर स्थिर स्वरूपात राहते.!

प्रकाशाच्या विवर्तन सिध्दांतानुसार प्रकाश किरणांच्या मध्ये कुठलीही गोष्ट आडवी आली तर प्रकाशाची किरणे त्या वस्तूवर आदळून रस्ता बदलतात. आणि परिणामी स्वरूपात त्या वस्तूची सावली एका जागी स्थिर दिसते.!

आपण फोटो मध्ये बघू शकता मंदिरातील गर्भगृहाच्या बाहेरील दोन्ही बाजूला प्रकाश किरणे आत मध्ये येण्यासाठी मोकळी जागा ठेवलेली आहे.! त्यामुळे सदरील जागेतून प्रवेश करणाऱ्या प्रकाश किरणांच्या मध्ये मंडपातील खांब आडवे आल्याने ती प्रकाश किरणे आपली दिशा बदलून गर्भगृहातील शिवलिंगाच्या मागील बाजूच्या भिंतीवर खांबाची स्थिर प्रतिमा निर्माण करतात.!

सगळ्यात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे प्रकाशाच्या विवर्तन सिद्धांताचा शोध हा 17 व्या शतकात लागलेला आहे. म्हणजे जवळपास मंदिराच्या निर्माणानंतर ६०० वर्षांनी लागलेला आहे.!

ह्याचाच अर्थ त्याकाळी मंदिराचे बांधकाम करणाऱ्या वास्तुकारांना प्रकाशाच्या विवर्तन सिद्धांताचे अचूक ज्ञान होते.!

छाया सोमेश्वर मंदिराच्या निर्माण काळात वापरण्यात आलेला प्रकाशाचा विवर्तन सिध्दांत प्राचीन भारतीय विज्ञान हे इतर देशांपेक्षा कितीतरी पटीने पुढे होते ह्याची साक्ष देतो.!

© धोंडोपंत दामले.