The Hard Problem of Consciousness Part 1

 

डेव्हिड चालमर्स या ऑस्ट्रेलियन तत्वज्ञाने सुमारे पंधरा वर्षांपूर्वी 'The Hard Problem of Consciousness' हा मुद्दा अधोरेखीत केला. सध्याचे मनोविज्ञान आणि चेताविज्ञान (neurological science) हे आपल्या शरीरात दिसणाऱ्या चेतनेवर संशोधन करतात. आपल्या ज्ञानेंद्रियांकडून येणाऱ्या संदेशांचे ग्रहण कसे होते, हे संदेश विद्युत संदेशांत कसे रुपांतरीत होतात, तेथील चेता संस्थेद्वारे मेंदूतील या संदेशांची व्यवस्था लावण्याच्या ठिकाणी कसे पोचतात याची बरीचशी माहिती आता विज्ञानाला झालेली आहे आणि अजून खोलात शिरून माहिती मिळविणत्याचे प्रयत्न चालू  आहेत.  माझ्या समोरील लॅपटॉपचा स्क्रीन मी बघत आहे आणि ते मेंदूला कळते याचा अर्थ असा नाही  की तो लॅपटॉप माझ्या डोळ्यात शिरतो आणि मेंदूपर्यंत जातो. प्रथम लॅपटॉपपासून येणारे प्रकाशकिरण डोळ्यात जातात. तेथे त्यांचे विद्युत संदेशांत रूपांतरण होते. हे विद्युत संदेश मेंदूच्या विशीष्ट भागात चेता संस्थेमार्फत नेले जातात. तेथे या संदेशांचे पृथ्थकरण होते आणि मेंदूत त्या लॅपटॉपची चित्र तयार होते. कधीकधी त्यामुळे मनात एखादी भावना उमटते. नंतर ते चेतापेशींमध्ये आठवणींच्या रूपात साठविले जाते आणि आवश्यक असेल तेव्हा परत मनात उतरते. 

ही अत्यंत जटील अशी प्रक्रिया आहे. विज्ञानालाही याचा पूर्ण उलगडा झालेला नाही. चेतासंदेश मेंदूत पोचल्यावर त्याचे पृथ्थकरण कसे होते आणि त्यातून आपल्याला अनुभव कसा मिळतो याबाबत प्रचलित विज्ञान पूर्णतः अनभिज्ञ आहे. आणि याच प्रक्रियेला डेव्हिड चालमर्स 'The Hard Problem of Consciousness' असे संबोधतो. ज्ञानेंद्रियांना जाणीव होऊन त्याचे चेतासंदेशांत रूपांतर, संदेशांचे वहन याला तो Soft Problems of Consciousness असे संबोधितो कारण प्रचलित विज्ञानाच्या कक्षेत त्यांचा अभ्यास करता येतो.  परंतु या संदेशांचे अनुभवत रूपांतर होणे हे प्रचलित विज्ञानाच्या कक्षेच्या संपूर्ण बाहेर आहे असे त्याचे आणि अन्य अनेक वैज्ञानिकांचे मत आहे. 

काही भौतिकवादी शास्त्रज्ञांच्या मते हे अनुभवात/भावनेत  रूपांतर विज्ञानाच्या आपल्याला आजवर अज्ञात असलेल्या नियमानुसार होत असावे. आपल्याला भौतिकशास्त्रातील काही मूलभूत नियम माहीत आहेत. विश्वातील सर्व जड (Matter-Energy) प्रक्रिया या नियमांनुसारच चालतात हे आपल्याला माहीत आहे. तद्वतच ही चेतासंदेशांचे अनुभवत रूपांतर करण्याची प्रक्रिया अतिसूक्ष्म स्तरावर काम करणाऱ्या भौतिक नियमांनुसार होत असावी. 

आज आपल्याला Soft Problems of Consciousness सोडविता आल्याने आपण अनेक प्रकारचे यंत्रमानव बनवू शकतो. ते आपल्यापेक्षाही अचूक काम करू शकतात. मात्र त्यांना अनुभव, भावना नसतात. एखाद्या यंत्रमानवाला तुम्ही एक फटका मारलात तर त्याला काहीही वाटणार नाही. (कदाचित केलेल्या प्रोग्रॅमनुसार तो तुमच्यावरही हात उगारेल. पण त्यात रागाची भावना नसेल). पण भौतिकशास्त्राचे हे नवे नियम कळले तर आपण भाव-भावना असलेले यंत्रमानव सहज तयार करू शकू असे हे भौतिकवादी शास्त्रज्ञ मानतात. 

प्राचीन भारतीय तत्ववेत्यांनी या 'The Hard Problem of Consciousness' वर काही हजार वर्षांपूर्वीच विचार केला आहे. उपनिषदांमध्ये याचा विस्तृत उहापोह आहे. आपण पुढील लेखात उपनिषादांची या Problem वर काय भूमिका आहे हे पाहू.