सांख्य दर्शन -२ : सत्कार्यवाद

 सांख्य दर्शन हे अत्यंत प्राचीन दर्शन आहे. इ.स. पूर्व ७०० या कालखंडातील कपिल मुनी या दर्शनाचे प्रवर्तक समजले जातात हे आपण मागील लेखात पाहिले. 

'सत्कार्यवाद' हा सांख्य दर्शनाचा पाया आहे. आपण अद्वैत वेदांत दर्शनाचा अभ्यास करताना 'सत्' शब्दाचा अर्थ पाहिला आहे. सत् म्हणजे 'अस्तित्व'. कोणतीही गोष्ट शून्यातून अस्तित्वात येऊ शकत नाही. एका गोष्टीतून दुसरी गोष्ट अस्तित्वात येते असे सत्कार्यवाद मानतो. (आधुनिक विज्ञान असेच मानते). 'माती' या कारणावर 'कार्य' घडून 'घट' बनतो, 'दुध' या कारणावर कार्य घडून 'दही' बनते.

'कारण' हे ही दोन प्रकारचे असते. एखादे कार्य घडण्यास ही दोन्ही प्रकारची कारणे आवश्यक असतात. मातीपासून घट बनविण्यासाठी केवळ माती असून पुरेसे नसते. घटाची निर्मिती करणारा कुंभारही आवश्यक असतो. म्हणजेच कुंभाराची चेतना आवश्यक असते. कुंभार हे 'निमित्त' कारण आहे. तर माती हे 'उपादान' कारण आहे.

हा सत्कार्यवाद कपिलमुनींच्या आधीच्या न्याय आणि वैशेषिक दर्शनाच्या प्रतिपादनाला छेद देणारा आहे. न्याय आणि वैशेषिकांच्या मते या विश्वाला देवाने/परमेश्वराने घडविले. कपिल मुनींच्या मते हे केवळ 'निमित्त कारण' आहे. मात्र त्यातून 'उपादान कारणाचा' बोध होत नाही.

कपिल मुनींनी विश्वाच्या उपादान कारणाला 'प्रकृती' असे नाव दिले. विश्वाचे निमित्त कारण 'पुरुष' हे आहे. अर्थात पुरुषाची चेतना हे आहे. मात्र विश्वाच्या निर्मितीनंतर प्रकृतीच्या खेळात पुरुष फसत जातो. आपले स्वतंत्र अस्तित्व तो विसरतो. मानवी दु:खाचे हेच मूळ कारण असल्याचे सांख्य दर्शन मानते. पुरुषाला आपण प्रकृतीपासून वेगळे असल्याचे उमगणे - म्हणजेच पुरुष कैवल्याला पोचणे - हा दु:खमुक्तीचा मार्ग असल्याचे सांख्य दर्शन प्रतिपादन करते.

पुढील काही लेखात आपण 'पुरुष या प्रकृतीच्या खेळात कसा फसत जातो आणि त्यातून बाहेर येण्याचा मार्ग' पाहू. तसेच प्रकृती कशी बनली आहे, तिची तत्वे याचा विचार करू. आयुर्वेद, योगशास्त्र, कुंडलिनीविद्या, तंत्रशास्त्र, शिवस्वरोदय शास्त्र अशा अनेक प्राचीन विद्यांचा आधार प्रकृतीची तत्वे आहेत. त्याबद्दल अधिक जाणून घेऊ.