समांतर विश्वे तर्क आणि संभावना : भाग १ लेखक जयेश चाचड

 सफर विज्ञानविश्वाची ( Safar Vidnyanvishwachi ) या फेसबुक ग्रुपवरून साभार 

भाग १

"ये मेरे ख्वाबो की दुनिया नही सही लेकीन

अब आ गया हूं तो दो दिन क़याम करता चलू"

जगजीतसाहेबांची ही गझल माझ्या आवडत्या गझलांपैकी एक. प्रत्येकाला आपापली स्वप्नातील आवडती "दुनिया" निवडण्याचे स्वातंत्र्य असते तर ? माझ्या स्वप्नात अश्या अनेक "दुनिया" येतात. त्या काही अँटी मॅटर च्या बनलेल्या असतात, काहींमध्ये गुरुत्वाकर्षण हे अपकर्षण बल असते, काहींमध्ये स्ट्रॉंग फोर्स एवढे क्षीण असते की अणू एकसंध राहू शकत नाहीत, काहींमध्ये ओमेगा इतका जास्त असतो की निर्मिती होताच अश्या "दुनिया" नष्ट होतात (अर्थात स्वप्नात अश्या "दुनियेत" असताना मी ये दुनिया, ये महफिल मेरे काम की नही..असे गाणे म्हणतो ही गोष्ट अलहिदा)

समांतर विश्वे अस्तित्वात असू शकतील का ? आपल्याला आपले एकच विश्व ठाउक आहे आणि त्याचीच रहस्ये उलगडताना आपल्या नाकी नऊ येतात. मग समांतर विश्वाचे प्रकरण कसे हाताळायचे ? समांतर विश्वाची संकल्पना तर क्वांटम थिअरी, स्ट्रिंग थिअरी, इन्फ्लेशन थिअरी यातून व्यक्त होते. एकंदरीत पाहता विश्वनिर्मिती वाटते तेवढी अवघडही नाही. ऊर्जेच्या महासागरात असंख्य विश्वरूपी बुडबुडे असू शकतात.

आपल्या जाणिवेच्या पलीकडे आपल्यापासून काही अंतरावरच समांतर विश्वाचे अस्तित्व संभव आहे. जसे तळ्यातील माश्याना तळ्याच्या बाहेरील जगाची कल्पना करणे कठीण आहे तसेच त्रिमितीय अवकाशाच्या जाणिवेवर उत्क्रांत झालेल्या आपल्या मेंदूला बहुमितीत अस्तित्वात असणाऱ्या विश्वाची जाणीवही असणार नाही. आपला मेंदू अवकाशाच्या तीन मितीनुसार उत्क्रांत झालाय. (काळ ही चौथी मिती आहे पण अवकाशाच्या पुढे-मागे, वर-खाली, डावीकडे-उजवीकडे अश्या तीनच मित्या आहेत). अवकाशची चौथ्या मितीची कल्पना आपल्याला झेपत नाही. त्रिमितीय बरेचदा ओबड-धोबड, क्लिष्ट असणारे नियम बहुमितीत एकदम नितांतसुंदर वाटू लागतात. एखाद्या बंदिस्त वाघाला पिंजऱ्या पेक्षा मुक्त जंगलात पहाणे काही औरच असते तसेच काही भौतिक नियम, बल हे बहुमितीत एकदम अभिजात वाटतात. कार्ल गाऊस ने सुरवात केलेल्या बहुआयामी गणिताला जॉर्ज रिमान ने नवीन साज चढवला. पुढे थिओडोर कलुझा ने १९१९ मध्ये आईन्स्टाईनच्या सापेक्षतेला पाच मित्यांची परिमाणे (चार स्थलाची आणि एक कालाचे) लावून आपला शोधनिबंध मांडला. त्यानुसार जर आपण ही पाचवी मिती लहान करत गेलो तर आईन्स्टाईनची समीकरणे दोन भागात विभाजित होतात. एक भाग आईन्स्टाईनचा सापेक्षतावाद विशद करतो तर दुसरा भाग मॅक्सवेलचा प्रकाशाचा सिद्धांत विशद करतो. प्रकाश कोणत्याही माध्यमाशिवाय प्रवास करू शकतो कारण प्रकाश हा पाचव्या मितीतील लहरींचा परिणाम आहे. तळ्यातील माश्याला जसा तळ्यात पाऊस पडताना जाणवणार नाही पण पावसाच्या थेंबामुळे उत्पन्न होणाऱ्या पाण्याच्या लहरी जाणवतील तसेच काहीसे हे आहे. सध्या अति-दुर्बोध आणि क्लिष्ट भासणारे सिद्धांत बहुमितीत एकदम सोपे आणि नितांतसुंदर होऊन जातात.

बहुमिती ही समांतर विश्वांची गुरुकिल्ली आहे असे म्हटल्यास अतिशयोक्ती ठरणार नाही

क्रमशः

- जयेश चाचड