समांतर विश्वे तर्क आणि संभावना : भाग ४ लेखक जयेश चाचड

 भाग ४

कोपनहेगन इंटप्रिटेशन मधील श्रोण्डिंगरच्या मांजराचा विरोधाभासमुळे आईन्स्टाईन सकट बरेचसे शास्त्रज्ञ संभ्रमात होते. आईन्स्टाईन तर याच्या उघड उघड विरोधात होता. याबद्दल आईन्स्टाईन आणि बोहर यांच्यामध्ये बरेचदा वादविवाद होत असत. यात शेवटी बोहर विजयी ठरला. आईन्स्टाईनने हार मान्य केली असली तरी आपली प्रसिद्ध टिपणी "God does not play dice with the world" केलीच...बोहरनेही मग त्याच शैलीत आईन्स्टाईनला उत्तर दिलेच "Stop telling God what to do". शेवटी आईन्स्टाईन ने मान्य केलेच "I am convinced that this theory undoubtedly contains a piece of definitive truth"

यात पुढे रिचर्ड फेनमनने फंक्शनल इंटिग्रल ची भर टाकून क्वांटम मेकॅनिक्समध्ये मोलाची भर घातली. समजा एका मूलकण Ta ह्या वेळी A ह्या ठिकाणाहून निघून Tb ह्या वेळी B ह्या ठिकाणी जातो. न्यूटनच्या नियमानुसार त्या मूलकणाने A आणि B मधला सरळ मार्ग निवडला असणार. पण फेनमनने दाखवून दिले की मूलकण A पासून B पर्यंत जाताना आपल्याला सर्व संभाव्य मार्गांचा विचार करावा लागेल. यात काही मार्ग अगदी विचित्र असतील, उदा. - देवयानी दीर्घिकेला वळसा घालून किंवा काळात मागे पार डायनॉसॉर्स पर्यंत जाऊन. हे सर्व संभाव्य मार्ग कितीही विचित्र असले तरी यांना विशिष्ट क्रमांक देऊन शेवटी त्यांचे एकत्रीकरण करावे लागेल. यालाच "sum over paths" असे म्हणतात. या 'path integral' चा वापर जीयुटी, इन्फलेशन, स्ट्रिंग अश्या निरनिराळ्या थिअरीज मध्ये होतो.

पुढे डिएटर झेह ने डिकोहरन्स थिअरी मांडून निरीक्षण किंवा मोजमाप यांच्या चौकटीतून वेव्ह फंक्शनला मुक्त करण्याचा प्रयत्न केला. झेहने मांडले की अगदी छोट्यातला छोटा बाह्यघटक वेव्ह फंक्शन कोलमडून टाकण्यास पुरेसा आहे, त्यासाठी निरीक्षक लागतोच असे नाही. श्रोडिंगरच्या मांजराचेच उदाहरण घ्यायचे झाले तर बाह्यवातावरणातील एखादा रेणू सुद्धा पेटीतील मांजराच्या स्थानाचे वेव्ह फंक्शन कोलमडून टाकण्यास पुरेसा आहे. त्यामुळे मूळ वेव्ह फंक्शन दोन भागात विभाजित होते. जिवंत मांजराचे एक आणि मृत मांजराचे दुसरे. या दोन्ही पर्यायात दोन वेगवेळी विश्वे संभवतात. एका विश्वात मांजर जिवंत असेल तर एकात मेलेले असेल. ही दोन्ही वेव्ह फंक्शन्स एकमेकांना sync असतील ज्याला coherence म्हणतात. काही कारणाने किंवा बाह्य घटकांनी ही फंक्शन विचलित होऊन decohere होतात आणि त्यातील sync नष्ट होते. प्रत्येक संभाव्य शक्यतोवर एका नवीन विश्वाची निर्मिती होते. स्टिफन हाँकिंग यांनी पुढे हा प्रश्न सोडवण्यासाठी सम्पूर्ण विश्वाच्याच वेव्ह फंक्शन ची संकल्पना मांडली. जेव्हा विश्व अतिसूक्ष्म होते तेव्हा विश्वाला क्वांटम मेकॅनिक्सचे नियम लावावे लागतील. आणि अशा मूलकणाहून सूक्ष्म असणाऱ्या विश्वाचे वेव्ह फंक्शन असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. इलेक्ट्रॉन जसा एकाच वेळी सर्वच संभाव्य ठिकाणी असतो तसेच हे मूलकणाहून सूक्ष्म असलेले विश्व सर्व संभाव्य अवस्थेत असले पाहिजे आणि ह्या सर्व संभाव्य अवस्थांचे एक सुपर वेव्ह फंक्शन असले पाहिजे जे सुपर स्पेस मध्ये असेल.

एकंदरीत काय, आपण या समांतर विश्वाच्या चक्रव्यूहात खोलवर शिरत चाललो आहोत हे नक्की.

क्रमशः

- जयेश चाचड