समांतर विश्वे तर्क आणि संभावना : भाग ५ लेखक जयेश चाचड

सापेक्षता आणि पुंजवाद या भिन्न संकल्पनांचे एकीकरण करून समांतर विश्वाचे गूढ सोडवण्यास मदत होऊ शकेल. मान्यवर शास्त्रज्ञ स्टीफन हॉकिंग यांचे या विषयावर संशोधन सुरू होते. क्वांटम कॉस्मॉलॉजी हा विषय विकसित करण्यात त्यांचा मोठाच सहभाग होता. क्वांटम मेकॅनिक्स मध्ये कणांची संभाव्य अवस्था दर्शवण्यासाठी वेव्ह फंक्शन चा वापर केला जातो. हॉकिंग यांच्या मते संपूर्ण विश्व जर एका कणाप्रमाणे मानले तर संपूर्ण विश्वाचे वेव्ह फंक्शन मांडता येईल आणि यातूनच अनेक संभाव्य विश्वांची संकल्पना आकार घेते. या वेव्ह फंक्शनच्या तरंगाचा उंचवटा (spike) आपल्या विश्वापाशी सर्वात जास्त असल्यामुळे आपले विश्व हे सर्वात परीपूर्ण विश्व असण्याची शक्यता आहे. इतर विश्वात ह्या वेव्ह फंक्शन च्या तरंगाचा उंचवटा खूपच छोटा असल्यामुळे अश्या विश्वांचे अस्तित्व असूनही त्यातील परीपूर्णता कमी असेल. त्यामुळेच अशा विश्वात विज्ञानाचे भिन्न नियम असू शकतील आणि अशी विश्वे अस्थिर असू शकतील. हॉकिंग यांच्या मतानुसार कोळ्याच्या जाळ्याप्रमाणे अशी समांतर विश्वे एकमेकांना सुक्ष्म अशा कृमीविवरांनी (wormhole) जोडलेली असतील. यात दोन विश्वांचे विलीनीकरण किंवा एका विश्वातून दोन किंवा जास्त विश्वांचे विलग होणे या शक्यता असू शकतील. आपण ज्याला बिग बँग म्हणतो ती घटना कदाचित अशाच एका महाघटनेचा भाग असू शकते.

या कृमीविवरांचा वापर करून आपल्याला दुसऱ्या विश्वात जाता येईल का ? सध्या निरीक्षणे दर्शवताहेत आपले विश्व बिग फ्रीझ कडे वाटचाल करत आहे. विश्वातील पदार्थ एकमेकांपासून दूर गेल्यामुळे भविष्यात एक थंड आणि शांत मृत्यु आपली वाट पहातोय. काही अब्ज वर्षांनी आपले वंशज आपले अस्तित्व टिकवण्यासाठी आपले विश्व सोडून दुसऱ्या विश्वात जाण्याचा पर्याय निवडू शकतील का ? सध्यातरी यावर कृमीविवर या गणिती सकल्पनेवर आपली भिस्त आहे. समांतर विश्वाना जोडणारी कृमीविवरे सध्याच्या गणिताप्रमाणे अतिसूक्ष्म आहेत, अगदी प्लॅन्क लांबी एवढी (म्हणजेच प्रोटॉन च्याही अब्जावधी पट सुक्ष्म). त्यामुळे आपल्या दृष्टीने ती उपयोगाची नाहीत. त्यासाठी आपल्याला कृत्रिम कृमीविवरांची निर्मिती करावी लागेल, जी बऱ्यापैकी मोठी असून स्थिर असतील. अर्थात हे अतिशय कठीण काम आहे. त्यातूनही आपण जर कृमीविवर तयार करण्यात यशस्वी ठरले तरी अनेक विश्वातून एकाची निवड करणे जवळपास अशक्यप्राय आहे. वेगवेगळ्या समांतर विश्वातील वेगवेगळे स्थिरांक, भौतिक, रासायनिक नियम, मूलभूत बलांच्या मूल्यातील तफावत यांचा अभ्यास करण्याचा आपल्याकडे काहीच मार्ग नाही. पण मानवाचा ध्येयवाद दुर्दम्य आहे. अनेक अशक्यप्राय वाटणाऱ्या गोष्टी मानवाने अथक प्रयत्नांनी शक्य केल्या आहेत. यासाठी जाती-पाती, धर्म विसरून पृथ्वी नावाच्या ग्रहांवर राहणारा प्रगत जीव किंवा त्याही पुढे जाऊन सूर्य, आकाशगंगा असणाऱ्या निरंतर प्रसारण पावणाऱ्या विश्वातील एक सजीव अशी आपली नवीन ओळख आपण विकसित केली पाहिजे. यावरून मला इंटरस्टेलर सिनेमातील एक वाक्य आठवते, मानवजातीसाठी ते प्रेरणादायक आहे -

"Mankind was born on Earth....It was never meant to die here."

क्रमशः

- जयेश चाचड