अधिष्ठान

 'अधिष्ठान' ही अद्वैत वेदांतातील आणखी एक महत्वाची संकल्पना... 'विवर्त' आणि 'उपाधी' या संकल्पनांविषयी आपण आधी जाणून घेतले आहे.

ही संकल्पना काही उदहरणांनी समजून घेऊ. दगिन्यांतून सोने काढून घेतले तर दागिने राहाणार नाहीत. मात्र वितळवून दागिना नष्ट केला तरी सोने तसेच राहील. त्याचे अन्य दागिने बनविता येतील. सोने हे दगिन्यांचे अधिष्ठान आहे.

मातीच्या घटातून माती काढून टाकली तर घट रहाणार नाही. मात्र मातीतून घट काढला, म्हणजेच तो घट फोडला तरी माती शिल्लक राहील. त्या मातीपासून अन्य वस्तू बनविता येतील. माती हे त्या घटाचे अधिष्ठान आहे.

त्याचप्रमाणे 'अस्तित्व' (ज्याला 'सत्' असेही म्हणतात) हे या विश्वाचे अधिष्ठान आहे. या विश्वातील प्रत्येक गोष्ट (Matter, Energy) अस्तित्वाने परिपूर्ण आहे. त्यातून अस्तित्व काढून टाकले तर ती गोष्ट राहणार नाही. एका गोष्टीपासून दुसरी गोष्ट बनते तेव्हा पहिली गोष्ट नष्ट होते, पण अस्तित्व नष्ट होत नाही. ते दुसऱ्या गोष्टीच्या रूपाने दिसते. या विश्वाचा जेव्हा लय होईल तेव्हाही सर्व गोष्टी नष्ट होतील, पण अस्तित्व हे 'केवळ अस्तित्व' या रूपात उरेल, त्याचे Potential शाबूत असेल. त्यातून पुढे नवे विश्व आकाराला येईल.

ब्रह्म सत्-चित्-आनंद स्वरूपात आहे. आपल्या सगळ्यांचे अधिष्ठान अस्तित्व - अर्थात 'सत्' - आहे हे आपण पाहिलेच. म्हणजेच आपले अधिष्ठान ब्रह्म आहे. आपण ब्रह्मस्वरूपी आहोत.

अहम् ब्रह्मास्मि |

संतोष कारखानीस ठाणे

#santoshkarkhanisthane #advaita