उपाधी

 'उपाधी' हा अद्वैत वेदान्तामधील आणखी एक महत्वाची संकल्पना.

हा शब्द मराठीमध्येही अनेक वेळा वापरला जातो. पण त्यावेळी त्याचा मूळचा संस्कृतमधील अर्थ विसरला जातो. अनेकवेळा उपाधी हा शब्द 'विशेषण' अथवा 'पदवी' या अर्थाने वापरला जातो.

एखाद्या गोष्टीच्या सानिध्यामुळे त्या गोष्टीचे गुण दुसऱ्या गोष्टीचे आहेत असे वाटणे म्हणजे उपाधी. उदाहरणार्थ एखाद्या पारदर्शक काचेच्या लोलकामागे (Crystal) लाल जास्वंदीचे फुल ठेवले असता तो लोलक लाल भासतो. लोलकाला लाल रंग आलेला नसतो. केवळ त्या लाल फुलाच्या सानिध्यामुळे लोलकाचा रंग तसा भासतो. फुल दूर केले असता लोलक रंगहीनच आहे हे लक्षात येते.

ब्रह्म अथवा साक्षीचैतन्य आकाशात अविरत तळपत असते. आपल्या सूक्ष्म शरीराच्या अंत:करण या भागात त्याचे प्रतिबिंब पडते. अंत:करणाचे मन, बुद्धी, अहंकार आणि चित्त हे भाग आहेत. हे साक्षीचैतन्याचे प्रतिबिंब अहंकार या भागाशी एकरूप होऊन चेतासंस्थेमार्फत संपूर्ण शरीरात पसरते. आपल्याला आपले शरीर चैतन्यमय भासते. आपल्या मनात उमटणाऱ्या भावभावना 'उपाधी'मुळे (मनाच्या सानिध्यामुळे) आपल्या चैतन्यातच उमटल्या आहेत असे आपल्याला वाटते. खरे तर आपले चैतन्य कायम निरामय, निरंजन असते. मनात उमटणाऱ्या भावभावनांचा, सुखदु:खाचा त्याच्यावर काहीही परिणाम झालेला नसतो.

आपण आपल्या कायम निरामय असलेल्या चैतन्यला जाणून घेऊ.

संतोष कारखानीस ठाणे

#santoshkarkhanisthane #advaita