साक्षी

 'साक्षी' ही केवळ अद्वैत वेदांतातील नाही, तर सर्वच भारतीय दर्शनांतील एक मूलभूत संकल्पना आहे.

साक्षीचे इंग्रजीत भाषांतर 'Observer' असे सर्वसाधारणपणे केले जाते. पण यात त्यातील सगळा अर्थ येत नाही. साक्षी हा Observer असतोच, पण त्या निरीक्षणाच्यामध्ये त्याची मानसिक गुंतवणूक नसते. तो त्रयस्थ असतो.

डोळे आसपासच्या गोष्टी बघतात. डोळे या गोष्टींचे 'साक्षी' असतात. म्हणूनच डोळे आणि ते बघत असलेल्या गोष्टी भिन्न असतात. डोळे स्वत:लाच बघू शकत नाहीत. फार तर आरशात डोळ्याचे प्रतिबिंब तो डोळा बघू शकेल. मेंदू आपल्या डोळ्यांनी पाठविलेले संदेश ग्रहण करू शकतो, अनुभवू शकतो. मेंदू डोळ्यांचा साक्षी आहे असे म्हणता येईल. मेंदू (अथवा मन) डोळ्यांनी पाहिलेले आपल्या चैतन्यासमोर उभे करतो. आपले चैतन्य हे मेंदूचे साक्षी आहे. म्हणूनच आपले चैतन्य (म्हणजेच आपण)आपल्या मनापेक्षा, मेंदूपेक्षा, शरीरापेक्षा वेगळे आहे. चैतन्य या गोष्टी कोणासमोरही उभ्या करत नाही. ते अंतिम साक्षी आहे. हे अंतिम साक्षी असलेले चैतन्य हीच आपली ओळख आहे.

आपले चैतन्य, म्हणजेच आपण केवळ साक्षी आहोत. मनात उद्भवणाऱ्या भाव-भावना, सुख-दु:ख यांचे चैतन्य केवळ साक्षी आहे. आपण निराश झालो तर त्या मनातील नैराश्याचे चैतन्य (म्हणजेच आपण) केवळ साक्षी असते. त्या नैराश्याचा 'आपल्यावर' काहीही परिणाम होत नाही, चैतन्यावर साधा ओरखडाही उठत नाही.

या साक्षीभावासंबंधी आपले तत्वज्ञान पूर्वीपासून सांगत आहे. परंतु विज्ञानातील नव्या संशोधनानंतर त्यावर अधिक प्रकाश पडत आहे. १९८० साली जर्मन शास्त्रज्ञ H. Dieter Zeh यांनी केलेल्या डबल स्लिट एक्सपेरिमेंट - कोपनहेगन इंटरप्रिटेशन प्रयोगात असे दिसून आले की तरंग स्वरूपात असलेला फोटॉन निरीक्षण केले असता कण स्वरूपात येतो. याचा अर्थ कसा लावायचा याबद्दल अजून शास्त्रज्ञांत एकमत झालेले नाही. परंतु 'निरीक्षक' म्हणजेच 'साक्षीत्वा'मुळे हे विश्व उदयास येते का, 'हे विश्व केवळ चैतन्यात उदयास येते का' असा मूलभूत प्रश्न यामुळे पुढे आला आहे.

विज्ञान त्याच्या परीने उत्तर शोधेल. पण आपण हा साक्षीभाव जागवू आणि सुख-दु:खापासून स्वत:ला दूर ठेऊ.

संतोष कारखानीस ठाणे

#santoshkarkhanisthane #advaita