जैन दर्शन : स्यादवाद

अनेकांतवाद हा जैन दर्शनाचा पाया आहे. नयवाद आणि स्यादवाद हे अनेकांतवादाचे दोन मुख्य पैलू आहेत. मागील लेखात आपण नयवादाची माहिती घेतली. आता स्यादवादाकडे वळू.
एखादे विधान करण्याच्या दृष्टीने अनेकांतवादाकडे पाहिले असता स्यादवाद निष्पन्न होतो. 'स्याद' चा अर्थ हिंदीतील 'शायद' या शब्दाच्या जवळ जातो. येथे त्याचा अर्थ 'एका विशिष्ट संदर्भात' असा होतो. आपण एखादे विधान केले तर ते विशिष्ट संदर्भातच खरे असते. संदर्भ बदलला तर त्याच्या अगदी विरुद्ध विधानही खरे असेल असे स्यादवादाचे तात्पर्य सांगता येईल. संदर्भ बदलून एखादे विधान करण्याच्या सात आणि फक्त सातच तऱ्हा आहेत.
 'येथे एक घट आहे' हे विधान सत्य असले तरी त्याच्या सत्यतेच्या संदर्भात काही मर्यादा आहेत. हा घट या खोलीबाहेर नसेल. तसेच येथेही हा घट काही वर्षांपूर्वी नव्हता. म्हणजेच माझ्या विधानाच्या सत्यतेला स्थळ-काळाच्या मर्यादा आल्या. या स्थळ-काळाच्या मर्यादांची जाणीव आहे हे दर्शविण्यासाठी जैन दर्शनात 'स्याद' या शब्दाचा वापर केला जातो. जसे 'स्याद अस्ति'. याला पहिला भंग म्हणतात.
हा घट या खोलीच्या बाहेर नाही हेही खरेच आहे. म्हणून 'स्याद नास्ति' हा दुसरा भंग होतो.
ही दोन्ही विधाने खरी असल्याने 'स्याद अस्ति च नास्ति च' ही एकाच गोष्टीसंबंधी विधान करण्याची तिसरी पद्धत.
आता ही 'अस्ति' आणि 'नास्ति' ही दोन्ही विधाने आपण एकाचवेळी करू शकतो. याचा अर्थच त्या वस्तूचे स्वरूप शब्दांच्या सहाय्याने पूर्णपणे व्यक्त करता येत नाही. म्हणूनच चौथा भंग येतो. 'स्याद अवक्तव्यम्'
यातूनच पाचवा भंग जन्म घेतो. 'स्याद अस्ति च नास्ति च अवक्तव्यम्'
सहावा भंग  'स्याद अस्ति च  अवक्तव्यम्' आणि सातवा भंग  'स्याद नास्ति च अवक्तव्यम्' हेही आपोआपच येतात.
या सात प्रकारे विधान करण्याच्या पद्धतीला 'सप्तभंगीनय' म्हणतात.
म्हणजेच कोणतेही विधान केवळ काही संदर्भातच सत्य असते असे जैन दर्शन मानते. सर्वकालीन सत्य असे काही असण्याची शक्यता हे दर्शन नाकारते.